Stela Nabuchodonozora II z Karkemisz

Ostatni sezon wykopalisk prowadzonych w ruinach starożytnego miasta Karkemisz w Turcji dostarczył wielu interesujących odkryć. Najbardziej spektakularnym z nich jest kamienna stela z inskrypcją w piśmie klinowym. Zabytek pochodzi z okresu nowobabilońskiego a dokładnie z czasów panowania Nabuchodonozora II (właściwie Nabu Kudurri Usur II). Władca ten zwyciężył w  605 r. p.n.e. w rozgrywającej się pod Karkemisz bitwie z faraonem Necho. Innym ważnym znaleziskiem jest druga tablica z inskrypcją klinową, pochodząca z pałacu Katuwy – hetyckiego króla panującego w Karkemisz w IX w. p.n.e. Ponadto, podczas wykopalisk odkrytych zostało ponad trzysta rzeźb, inskrypcje hieroglificzne w języku luwijskim, jak również mozaiki.

Karkemisz położone jest na granicy syryjsko-tureckiej, nieopodal koryta Eufratu, 60 km na południowy-wschód od tureckiego miasta Gaziantepe i około 100 km na północny-zachód od syryjskiego miasta Aleppo. Część cytadeli stanowiska zajmowane jest obecnie przez turecką bazę wojskową. Stanowisko to zasiedlone było od epoki neolitu. Miasto Karkemisz jest wymieniane w dokumentach z archiwów z III tysiąclecia z Ebli i z II tysiąclecia z Mari. Karkemisz był ważnym ośrodkiem mitannijskim od połowy II tysiąclecia aż do podboju dokonanego przez hetyckiego króla Supiluliumy I  (1344-1322), kiedy weszło w obręb Imperium Hetyckiego. W następnych stuleciach przechodziło kolejno pod zwierzchnictwo  asyryjskie, egipskie i babilońskie.

 Egipcjanie wykorzystali próżnię polityczną, jaka zaistniała na obszarze Syrii po upadku imperium Asyrii do rozszerzenia swoich wpływów na obszar od wybrzeży Morza Śródziemnego po syryjski łuk Eufratu a w Karkemisz zlokalizowali swój garnizon. Garnizon ten został podbity w 605 roku przez władcę Babilonii – Nabuchodonozora II.

 Pierwsze badania wykopaliskowe prowadzone w Karkemisz przez British Museum w latach 1911-1914 objęły pozostałości z okresu późnohetyckiego i okresu asyryjskiego (fortyfikacje, pałace, świątynie, bazaltowe reliefy). Lokalizacja Karkemisz na wybrzeżu Eufratu zapewniała łatwy dostęp do wody, co umożliwiało umieszczenie głównych bram przy źródłach i doprowadzenie wody z rzeki do miasta. Ponadto, ze względu na lokalizację,  stanowisko stanowiło również w starożytności punkt  strategiczny na szlaku handlowym łączącym wybrzeże śródziemnomorskie z górnym dorzeczem Tygrysu i Eufratu oraz z mezopotamskim interiorem.

Położenie miasta Karkemisz

Wykopaliska archeologiczne w Karkemisz w latach 1911-1914

Wykopaliska archeologiczne w Karkemisz w roku 2013

Polecamy również ciekawy artykuł o tym znalezisku na stronie Archeologia biblijna

Źródło: World Bulletin

 

Wczesnoislamskie miasto – Hadir Qinnasrin w północnej Syrii

Hadir Qinnasrin założone w okresie wczesnoislamskim, początkowo mylnie łączone było z bizantyńskim Chalkis (późniejsze Eski Halab), położone jest 25 km na południe od Aleppo. Miasto, ufundowane w 643 r.n.e przez kalifa Mu’awijję (ur. 602, zm. 6 maja 680; założyciel dynastii Umajjadów, kalif od 661), stało się stolicą północnej Syrii i siedzibą jundu – muzułmańskiej armii.

W 1994 roku pierwsza prospekcja okolicy wykazała obecność warstw starożytnych i wczesnoislamskich na Tell Chalkis, jednakże nie zgadzało się to z przekazami pisanymi – kalif Yazid I w 680 roku zdobył Chalkis, zburzył i odbudował mury miejskie (miasto założone przez ojca – Mu’awijję – obsadzone było garnizonem muzułmańskim,  nie natrafiono na wzmianki o buncie wojska). Ponadto historyk Baladhouri informuje, iż Qinnasrin zasiedlali członkowie plemienia Banu Tanukh i Banu Tayy’, odkąd tylko przybyli do Asz-Szamu, najpierw za schronienie służyły im namioty, dopiero później wznieśli domy „murowane”.

Dalsza prospekcja terenowa ujawniła istnienie kolejnego tellu (odległego o 4 km, średnica ok 500 m) zawierającego warstwy islamskie, zwanego Hadir (po ar. – obóz), które okazało się być właściwym Qinnasrin. Plemiona nomadów arabskich w okresie bizantyńskim zakładały w okolicach miast greckich swoje obozy, związane one były z handlem karawanowym, a omawiane Qinnasrin nie jest jedynym przykładem (al-Fustat i biznatyńska twierdza Babilon w Egipcie, al-Basra i al-Khuraiba w Iraku, Kufa i al-Hira…).

Najstarsze, przedislamskie budowle na stanowisku (po jego północnej i południowej stronie) należy łączyć z  Ghassanidami zamieszkującymi te tereny.

Na zachód od meczetu – najważniejszej budowli miejskiej, mieści się cmentarz (wymiary 250x150m), zalegający na wcześniejszym kwartale mieszkalnym (na co wskazuje obecność ceramiki). Odnalezione zostały fragmenty stel nagrobnych inskrybowanych napisami w dukcie kufi.

W roku 1998-99 przeprowadzono pierwsze badania wykopaliskowe – wykonano dwa sondaże L i K. W pierwszym z nich wystąpiły konstrukcje z cegły mułowej, datowane jedynie dzięki dobrze rozpoznanemu materiałowi ceramicznemu w postaci naczyń glazurowanych.

Sondaż K odkrył architekturę kamienną wzniesioną w miejscu murów z cegły mułowej – dwie fazy zasiedlenia potwierdza także zróżnicowany materiał ceramiczny (brana jest pod uwagę mała przerwa w zasiedleniu). Budowla z sondażu to niewielki 2-pokojowy dom, w mniejszym z pomieszczeń znajdują się piece do obróbki termicznej żywności oraz naczynia do magazynowania żywności (także wkopane w ziemię). Jeden z murów zewnętrznych zawiera kilka baz kolumn. Budowle o podobnym planie – sibaty – do dziś używane są przez nomadów na terenie Syrii jako osady sezonowe, a są one odwzorowaniem tzw „czarnych namiotów” koczowników w formie architektury stałej.

Faza 1. ceramiki – to nieglazurowane późnobizantyńskie naczynia kuchenne do gotowania (tzw. cookingpoty) i przechowywania żywności, znane także z innych podobnie datowanych stanowisk, choć ich repertuar nie jest w pełni reprezentowany na Qinnasrin.

Faza 2. ceramiki – pojawiają się naczynia glazurowane, zdobione smugami w kolorach zielonym i brązowym na żółtym lub białym tle, tzw. splashed polychrome ware, miski na bazach pierścieniowych w typie yellow glaze family (nazwa nadana przez Oliviera Watsona). Taki zestaw naczyń znany jest z analogicznych stanowisk w Rusafa, Raqqa, Tell Aswad, Khirbet al Mafjar.

Najpóźniejsze materiały ze stanowiska datowane są na IX wiek.

BIBLIOGRAFIA:

http://oi.uchicago.edu/research/projects/qin/#Articles

http://oi.uchicago.edu/research/pubs/ar/98-99/qinnasrin.html

Kliknij, aby uzyskać dostęp nn163.pdf

http://mom.academia.edu/ChristopheBenech/Papers/1084276/Magnetic_survey_on_the_tell_of_Qinnasrin_Syria_

http://oi.uchicago.edu/research/projects/qin/#Articles

http://oi.uchicago.edu/research/pubs/ar/98-99/qinnasrin.html

 

 

Z cyklu “Zarys dziejów Hetytów” – część III: Sanktuarium w Yazilikaya

 

W dniu dzisiejszym Archeologia Wschodu pragnie przedstawić trzecią już odsłonę cyklu pod tytułem “Zarys dziejów Hetytów”. Traktuje ona o hetyckim sanktuarium  umiejscowionym w Yazilikaya. Autorką tekstu jest Katarzyna Jeleń – doktorantka w Zakładzie Archeologii Egiptu i Bliskiego Wschodu działającym w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Serdecznie zapraszamy do lektury nowego artykułu!

Linki do poprzednich części: Część I, Część II

Sanktuarium hetyckie w Yazilikaya: Miejsce kultu czy centrum Wszechświata?

Nazwą „Anatolia” zasadniczo określany jest teren dzisiejszego państwa tureckiego, które leży na styku dwóch kontynentów – Azji i Europy. Terytorium Azji Mniejszej, jawi się nam jako swoistego rodzaju pomost łączący Europę i Azję już od tysiącleci. Teren ten pełnił funkcję owego pomostu już w czasach starożytnych, a nawet i prehistorycznych, gdyż było to najwygodniejsze połączenie pomiędzy wielkimi cywilizacjami Wschodu, a Europą (Popko 1987:11). Na ten obszar, ok. 2000 roku p.n.e. dotarły plemiona Hetytów, ludu  indoeuropejskiego, docierając tam z obszarów położonych na północny-wschód od Kaukazu, przez zachodnie przełęcze górskie (Popko 1999: 51).

Religia okresu Hetytów była zjawiskiem złożonym. W jej powstawaniu brały udział składniki etniczne, wierzenia ludów autochtonicznych oraz wpływy zewnętrzne. Kraj Hatti uchodził za „kraj tysiąca bogów”. Charakterystyczną zasadą Hetytów było włączanie do swojej religii kultu obcych bóstw. Widoczne w wierzeniach są tradycje huryckie, które najpełniej widać na reliefach oraz wpływy mezopotamskie, które docierały do Azji Mniejszej za pośrednictwem Hurytów (Taracha 2008:186). Sztuka i architektura hetycka były ściśle związane z religią. Odkopane w stolicy świątynie tworzą skomplikowane kompleksy masywnych, mających kształt prostych brył geometrycznych, murowanych budynków, które otaczają centralny dziedziniec. W trakcie prac wykopaliskowych na terenie stolicy hetyckiej Hattusas odnaleziono pozostałości pięciu olbrzymich świątyń (Beckman 2000:2).

Inny typ sanktuarium reprezentuje zespół dwóch naturalnych galerii skalnych w Yazılıkaya. Świątynia ta znajduje się poza murami Hattuşaş, na północny -wschód od stolicy, w odległości około 2 kilometrów. Aby dostać się tam ze stolicy państwa należało przejść przez uświęcony teren nekropolii, z pochówkami szkieletowymi i ciałopalnymi. Do sanktuarium prowadziła droga, która rozpoczynała się na terenie religijnego kompleksu w  Hattuşaş (Macqueen 2001:123 ; Śliwa 1997: 73). W języku tureckim „Yazılıkaya” oznacza dosłownie malowaną, pisaną skałę (Gurney 1970:166). Skały tworzą dwa wąwozy, z których większy ma u wejścia dwadzieścia metrów szerokości, biegnie on w głąb i na przestrzeni trzydziestu metrów zwęża się do pięciu metrów (Klengel 1974:97). W tym miejscu znajduje się mniejsza galeria B, do której prowadzi wąskie wejście zakończone bramą, której strzeże para skrzydlatych lwów z głowami demonów (Bryce 2002:196). Galeria zamknięta jest od świata zewnętrznego murem cyklopowym (Macqueen 2001:124).

Przed małą galerią znajduje się duża galeria A, gdzie na kilku ścianach wyryto płaskorzeźby bóstw czczonych przez Hetytów. Stanowi ona główną część kompleksu (Śliwa 1997:74). Sanktuarium wzniesione zostało na otwartym powietrzu. Wykazuje ono ślady działalności budowlanej z trzech okresów. Badania ruin od najniższej warstwy pokazały, iż w pierwszym okresie znajdował się tutaj mur odgradzający skalne miejsce kultu od świata zewnętrznego. W kolejnym etapie rozbudowy kompleksu wzniesiono tu typową świątynię hetycką. W tym czasie zbudowano monumentalną bramę do świątyni, podobną do tej znajdującej się w stolicy oraz jeszcze jedną bramę prowadzającą do małej galerii B. W trzeciej fazie wzniesiono wschodnie skrzydło głównego budynku znajdującego się przed skałami (Akurgal 1990:308 ; Ussishkin 1975:91). Droga ze stolicy wiodła prosto do propylonu, skąd stopnie prowadziły na wyższy poziom, a następnie na prostokątny dziedziniec, który otoczony był pomieszczeniami o charakterze magazynowym i kultowym. Tu usytuowany był ołtarz oraz mała budowla służąca do rytualnych oczyszczeń (Śliwa 1997:74 – 75).

Dzięki badaniom świątyń w stolicy wiadomo, że religijne ceremonie hetyckie odbywały się w zamkniętych pomieszczeniach przed figurą bóstwa (Macqueen 2001:123).

Natomiast w Yazılıkaya wszelkie kulty odbywały się na otwartej przestrzeni, pod reliefami bóstw reprezentujących praktycznie główny panteon Hetytów z wyraźnymi wpływami huryckimi (Akurgal 1990:308 ; Güterbock 1975: 273). W Yazılıkaya budowle świątynne wzniesione przez człowieka pełnią funkcje drugorzędne, a naturalne ukształtowanie terenu i wyrzeźbione na skałach reliefy z bóstwami stanowią centrum kultu hetyckiego (Macqueen 2001:124). Sanktuarium zostało wzniesione dzięki inicjatywie króla Hattusilisa III oraz jego ambitnej małżonce Puduhepie. Chronologicznie wg E. Akurgala (1990) świątynia z drugiej fazy oraz relief z procesją bogów powstały za czasów panowania Hattusilisa III.

Wyraźnie widoczne ślady wpływów huryckich zintensyfikowały się za panowania Hattusilisa III poprzez ożywioną działalność jego żony. Mamy więc zatem do czynienia z przedstawieniami bóstw hetyckich, ale nawiązujących pewnymi cechami do huryckich tradycji (Kapełuś 2007:41). Natomiast mała galeria oraz trzecia faza świątyni zostały wzniesione podczas rządów Tuthalijasa IV. Nie wydaje się, aby po Tuthalijasie świątynią „zaopiekował się” jego następca. Sytuacja w państwie była ciężka i władca nie miał czasu, aby energię poświęcać na odnowienie reliefów (Akurgal 1990: 308-309).

Galeria A

 Główną i najważniejszą część zespołu w Yazılıkaya stanowi większa galeria skalna, nazywana Wielka (Dużą) Galerią lub Galerią A (Krupp 2001:11).

Scena glowna, galeria A, przerys reliefu (Źródło: Akurgal 1990:310)

Scena główna – Galeria A

Bogowie ukazani są po stronie zachodniej, a po stronie prawej galerii. „Przywódcy” procesji występują na głównej scenie, na północnej ścianie (nr 40-46). Ukazuje ona spotkanie najważniejszych bóstw dwóch szeregów. Prawie wszyscy bogowie kroczący w orszaku procesyjnym ukazani zostali z profilu. Przedstawienie takie było popularne w sztuce hetyckiej (Ward 1899:6-8). Od strony lewej na ścianie zachodniej widać 42 bogów. Nie są oni do końca zidentyfikowani przez badaczy. Bogowie oznaczeni na rysunku numerami od 13. do 27. nie zostali jednoznacznie rozpoznani. Interesujące jest przedstawienie dwóch bóstw – pół ludzi pół byków podtrzymujących niebo (nr 28, 29). Bogowie ci stoją na hieroglifie symbolizującym ziemię. Ukazani są frontalnie, z rękami uniesionymi wysoko ku górze, podtrzymując nieboskłon (Akurgal 1990:311). W szeregu bogów ukazany został władca z tzw. hieroglifem słonecznym (nr 34). Być może jest to personifikacja władzy królewskiej, która została ujęta w postaci skrzydlatego dysku słonecznego. Postać wyobrażona jest w długiej szacie królewskiej, a nad jej ręką znajduje się hieroglif oznaczający „boga z niebios” (Ward 1899:4). Kolejno ukazano boga księżyca – Kuszuh (nr 35). Postać ma na głowie wysoką czapkę, w połowie przedzieloną księżycem w kształcie sierpa. Natomiast z jego ramion „wyrastają” skrzydła ozdobione pionowymi listwami (Akurgal 1990:311).

            Wśród rzędu bóstw męskich można zauważyć trzy boginie w tym Shaushga (nr 38), hetycką boginię o huryckim imieniu utożsamiana z babilońską Isztar. Jest ona boginią wojny, dlatego też została przedstawiona wraz z bóstwami męskimi. Isztar przedstawiona jest wraz ze swoim orszakiem, w którego skład wchodzą boginie Ninatta i Kulitta (nr 36,37). Strój bogini nawiązuje do szat bogów, podobnie jak oni ma na głowie wysoką szpiczastą czapkę ozdobioną rogami. Jako bogini wojny w ręku dzierży topór (Krupp 2000:12). Kolejno zostali ukazani bogowie: Ea (mezopotamski bóg wody, bardzo istotny w huryckich wierzeniach, nr 39), bóg słońce Szimige, bóg wojny Asztabi oraz wyobrażenie boga upraw i rolnictwa (nr 40). Na ścianie zachodniej znajduje się kilka innych bóstw, niestety trudnych do zidentyfikowania.

Kolejność szeregu bogiń ukazanych na ścianie wschodniej w procesji zgodna jest z układem tzw. listy „kaluti”, czyli listy ofiar dla bogini Hepat (Taracha 2008:225). W rzędzie bóstw żeńskich znajduje się płaskorzeźba boga Sarrumy (nr 44), a szereg ten zamyka przedstawienie bogini Hepat (nr 43), małżonki władcy bogów Teszuba (Tarhuna) – boga burzy (Akurgal 1990:311). Świadectwo ikonograficzne płaskorzeźb ze świątyni bywa porównywane do przebiegu ceremonii, która została opisana na jednej z tabliczek dotyczącej obrzędu „itkalzi”.  W trakcie wspomnianego obrzędu wbijano naprzeciw siebie pale dla par bóstw w kolejności zgodnej z układem procesji w Yazılıkaya (Taracha 2008:226).

Scena główna

            Na scenie głównej skalnego sanktuarium w Yazılıkaya, na północnej ścianie, ukazany był „bóg  burzy/pogody” z Hattuşaş stojący na dwóch pagórkach. Jest on lekko odsunięty od grupy kolejnych bóstw, a w prawej ręce dzierży maczugę (Akurgal 1990:310).

Kolejno znajduje się przedstawienie boga burzy głównego boga panteonu hetyckiego. Stoi on okrakiem na dwóch personifikacjach gór. Z przedstawień i tekstów wiadomo, iż ten bóg był właścicielem dwóch byków: Serii i Hurri. Na reliefie z bogiem przedstawiono jednego z nich, natomiast drugi towarzyszy małżonce boga – Hepat. Za  E. Akurgalem (1990) i K. Bittelem (1970) można stwierdzić, iż bogiem burzy jest hurycki Teszub, co potwierdzają przedstawiania bóstw na pagórkach lub na zwierzętach. W kręgu huryckim nie spotyka się bogów stojących bezpośrednio na ziemi (Beckmann 2000: 134).

Główne bóstwo żeńskie ukazane w sanktuarium to bogini słońca z Arinny, utożsamiana z hurycką małżonka Teszuba – Hepat. Na reliefie w Yazılıkaya jej imię jest wyraźnie napisane, a dodatkowo towarzyszy mu instrukcja jak powinno być ono wypowiadane (Akurgal 1990:313).

Za Hepat, również na panterze stoi jej syn, bóg Sarruma. Na przedstawieniu  w Yazılıkaya  bóg niesie długi topór.

Za Sarrumą, na dwugłowym orle stoją dwie boginie, które do tej pory nie zostały jednoznacznie zidentyfikowane. Jednakże dość oczywiste wydaje się przedstawienie bogiń właśnie na orle, symbolu państwa hetyckiego (Akurgal 1990:313).

Miejsce o odmiennym znaczeniu w wielkiej galerii A zajmuje relief przedstawiający króla Tuthalijasa IV. Na ścianach galerii wyobrażono jedynie bóstwa, natomiast przedstawienie królewskie jest do tej pory niespotykane.

Relief – Tuthalijas z Szarumma (Źródło: http://www.pbase.com/dosseman/yazilikaya)

Jest to największy relief w całej galerii mierzący 2 metry 95 centymetrów, natomiast inne mają jedynie nieco ponad 2 metry (Beckman 2000:136). Płaskorzeźba wyobraża władcę   z profilu w długiej ceremonialnej szacie, z zakrzywioną laską w ręku litusem, warto zwrócić uwagę na to co dzieje się nad prawą reką władcy – tu znajduje się wieloelementowy symbol władzy królewskiej, na który składa się klęcząca postać ludzka otoczona kolumnami. Znak zwieńczony jest dyskiem słonecznym (Akurgal 1990:314).

Mała Galeria

Mniejsza Galeria w Yazılıkaya, znajdująca się na wschód od dużej,  miała własne wejście, a na ścianach znajduje się kilka dobrze zachowanych reliefów. Wąski tunel prowadzący do niej  przez skały może sprawiać wrażenie schodzenia do środka ziemi (Akurgal 1990:309).

       Relief, na  którym bóg Sarruma obejmuje króla Tuthalijasa IV jest jednym z najlepiej zachowanych w skalanym sanktuarium w Yazılıkaya. Znajduje się on na wschodniej ścianie Małej Galerii. Płaskorzeźba ta ukazuje symboliczną opiekę bóstwa nad władcą. Scena jest znakomitym przykładem hetyckiej sztuki. Możemy podziwiać mistrzostwo rzeźbiarskie ówczesnych artystów (Akurgal 1990:314).

        Na tej samej ścianie małej galerii (wschodnia), gdzie znajduje się przedstawienie Tuthalijasa z Sarrumą widnieje wizerunek znany jako „bóg miecza” (lub sztyletu). Bóg ma na głowie wysoką czapkę, ozdobioną rogami. Cały relief przybiera postać miecza zwężając się ku dołowi. Głowa boga „wyrasta” z dwóch połączonych ze sobą lwich protom. Dolna część płaskorzeźby ukazuje w całości dwa lwy, z otwartymi pyskami, zwrócone głowami w dół. Kompozycję zamyka kilka linii pionowych tworząc formę miecza. Przedstawienie nawiązuje do hetyckiego mitu, który opowiada o tym jak to bóg pogody i nieba zesłał niechętnych mu bogów do zaświatów i zamienił ich w miecze (Bryce 2002:197).

Relief z przedstawieniem Bóstwa-sztyletu / Bóstwo-miecza. (Źródło: http://www.pbase.com/dosseman/image/36319797)

Relief 12 bogów

Przedstawienie to znajduje się na ścianie zachodniej w Małej Galerii naprzeciwko przedstawienia króla Tuthalijasa IV i Szarrumy (Macqueen:2001:125).

Relief ukazuje dwunastu identycznie wyglądających bogów. Odziani są oni w krótkie tuniki i szpiczaste nakrycia głowy ozdobione pionowymi listwami. W rękach trzymają zakrzywione sierpy. Ukazani są, jak się wydaje w chwili marszu. Możliwe, iż mogą oni być łączeni z zaświatami. Twarze bogów na reliefie w Małej Galerii zwrócone są   w północną stronę komnaty. W tym miejscu odkryto pozostałości bazy posągu bóstwa lub króla, a więc wydaje się, że bogowie mogli być z nim związani (Bryce 2002:197).

Relief 12 bogów z Yazilikaya.

      Według obecnych badań, większa galeria skalna świątyni w Yazılıkaya, miała jasno określony cel. To właśnie w tym miejscu celebrowano hetyckie Święto Nowego Roku (Bryce 2002: 197). Tą tezę potwierdzają huryckie nazwy jak i szczegóły wskazujące na analogie z terenów górnomezopotamskich i północnosyryjskich. Wydaje się zatem, iż wyjaśnienie przeznaczenia świątyni można znaleźć na tych terenach. Prawdopodobnie tak jak w Mezopotamii, poza miastem w specjalnym sanktuarium obchodzono uroczystość Nowego Roku. Święto obchodzone było z początkiem wiosny, kiedy przyroda budziła się do życia i właśnie wtedy bogowie spotykali się ze sobą, aby razem celebrować tę niezwykłą uroczystość (Klengel 1974:98,99).

       Natomiast inna teoria mówi o tym, iż na terenie świątyni odbywały się tylko i wyłącznie kulty oczyszczające, poddaje się w wątpliwość wyjątkowość tego miejsca jako głównego punktu w uroczystości Święta Nowego Roku. Według tej teorii takie funkcje pełniły miejsca kultowe znajdujące się  nad rzekami lub jeziorami. Zwolennik tej idei H. Güterbock uważa, iż było to faktycznie uświęcone miejsce, ale służyło jedynie podkreśleniu nieśmiertelności boskiej władzy Tuthalijasa IV, czego dowodem mają być trwałe i niezniszczalne skały (Güterbock 1975:274,275)

      Jeszcze inna teoria mówi o położeniu sanktuarium na wzniesieniu, aby tym samym przybliżyć się jeszcze bardziej do czczonych bóstw. Yazilikaya była swoistym połączeniem światów –  tutaj miało miejsce  stworzenie i rytualne odnowienie sił, właśnie tutaj bóstwa ziemi, nieba, zaświatów wspólnie były świadkami boskich małżeństw, przekazywania sukcesji i śmierci (Krupp 2000: 13). Takie sanktuaria jak w Yazilikaya służyły jako centra świata, jako miejsca koncentracji boskiej siły oraz punkty spotkań bogów i sił nadprzyrodzonych. Wydaje się, wierzchołek góry jest centrum ziemi, która właśnie w tym miejscu jest wypełniona poza ziemską siła. Owa boska obecność wprowadza równowagę między światem natury a siłami nieba. Świątynia jest rodzajem przedsionka, w którym odbywa się rytualna sukcesja władzy jako początek nowego roku, strzeżona tajemnicą i majestatem pod odwiecznym niebem i na żyznej ziemi. Poprzez to co ma w niej miejsce staje się ona centrum świata. (Krupp 2000: 14). Jednakże jest to teoria oparta na samych domysłach, które czynią z tego miejsca centrum wszechświata.

       Mała galeria pod wieloma względami różni się od dużej, której charakter dla większości badaczy jest oczywisty. W niszach skalanych znajdują się trzy regularne otwory, które mogły zawierać urny rodziny królewskiej, poczynając od Hattusilisa III i jego małżonki Akurgal (1990:308). Istnieje kilka teorii mówiących o przeznaczeniu tego miejsca. Odkryto tu pozostałości ludzkiego szkieletu i kości ptaków, być może składanych tu w ofierze. Wydaje się, że ta wąska galeria może być świątynią grobową króla Tuthalijasa II lub III. Bliższa prawdzie wydaje się jednak teoria mówiąca o tym, że mała galeria została wzniesiona i zarezerwowana ku apoteozie króla Tuthalijasa IV i funkcjonowała ona za jego życia. O tym, że reliefy były wykonane za panowania władcy informuje nas lista królewska, na której nie widnieje imię Tuthalijasa IV  (Akurgal 1990:309).

 

BIBLIOGRAFIA :

• Akurgal E., (1990), Ancient civilizations and ruins of Turkey, Istambuł
• Beckman G., (2000), The religion of the Hittites, The Annual of the American Schools of Oriental Research 57: 133-143
• Bittel K., (1970), Hattusha – the capital city of the Hittites, New York
• Bryce T., (2002), Life and society in the Hittite World, New York
• Gurney O., (1970),  Hetyci, Warszawa
• Güterbock H., (1975), Yazilikaya: apropos a new interpretation, Journal of Near Eastern Studies 34: 273-277
• Stępień M., (1998), Anatolia – Państwo Hetytów, [w:] M. Jaczynowska, D. Musiał, M. Stępień (ed.)  Historia starożytna, Warszawa: 115-130
• Klengel E.& H., (1974), Hetyci i ich sąsiedzi – dzieje kultury Azji Mniejszej od Çatal Hüyük do Aleksandra Wielkiego, Warszawa
• Krupp E.C., (2000), Sacred Sex in the Hittite Temple of Yazilikaya, Odyssey
• Macqueen G., (2001), The Hittites, London
• Popko M, (1987), Turcja, Warszawa
• Popko M., (1999), Ludy i języki starożytnej Azji Mniejszej, Warszawa
• Śliwa J., (1997), Sztuka i archeologia starożytnego Wschodu, Warszawa – Kraków
• Taracha P., (2008), Religie Anatolii Hetyckiej, [w:] K. Pilarczyk, J. Drabina (ed.) Religie starożytne Bliskiego Wschodu, Kraków
• Ward W.H., (1899), The Hittite Gods in Hittite Art, American Journal of Archeology 3:1-39

FOTOGRAFIE

• http://www.pbase.com/dosseman/image/36319798
• http://www.pbase.com/dosseman/image/36319797

 

Jerash we wczesnym okresie islamskim

Stanowisko archeologiczne w Jerash słynie z wielu ciekawych zabytków głównie z okresu rzymskiego oraz bizantyjskiego. Dopiero od kilku lat zaczynamy poznawać miasto, które funkcjonowało w okresie islamskim. Od 10 lat wykopaliska na terenie ummajadzkiego meczetu prowadzą badacze z Uniwersytetu w Kopenhadze oraz Departamentu Starożytności Jordanii (http://miri.ku.dk/projekts/djijp/ ). Dodatkowo wykopaliska mają na celu odsłonięcie powierzchnii wokół meczetu. Umożliwi to lepsze zrozumienie dynamiki rozwoju przestrzeni publicznych w okresie islamskim.

Meczet znajduje się na południowy-zachód od tetrapylonu (patrz mapa fig. 1). Ma on kształt trapezu; ściana północna jest o ponad sześć metrów dłuższa od południowej (http://miri.ku.dk/projekts/djijp/ ). Ten nieregularny kształt oraz ułożenie meczetu wynikają z konieczności dostosowania się do już istniejącej siatki miejskiej. Budynek został wzniesiony  za panowania kalifa Hiszama B. Abd al-Malika (691-743). Do meczetu prowadziło pięć wejść, po dwa w ścianie wschodniej oraz zachodniej i jedno w ścianie północnej. W ścianie południowej znaleziono trzy nisze (tzw mihrab, pl. miharab) wskazujące kierunek modlitwy (kibla). Dwie mniejsze nisze są poźniejszą, dobudową z IX wieku. Kolejnym późniejszym „dodatkiem” jest minaret w północno-wschodnim rogu meczetu (http://miri.ku.dk/projekts/djijp/).

Fig. 1 Mapa stanowiska (http://miri.ku.dk/projekts/djijp/images/IJP_2008_cols-webL.jpg/ )

Większość prac archeologicznych na terenie samego meczetu została zakończona w 2008 roku. Kolejne sezony były poświęcone odrestaurowaniu budynku przy użyciu odkopanych bloków kamiennych. Na podstawie wstępnych danych z wykopalisk badaczom udało się wysnuć pewne ciekawe wnioski. Wydaje się, że budowla ta była podobna w swoim ogólnym charakterze do innych znanych meczetów z terenów podbitych przez Muzłumanów. Badacze obliczyli, esktrapolując współczesne dane, że meczet w Jerash mógł pomieścić 300-400 osób (źródło tutaj). Dodatkowo, wliczając w to  miejsca na dziedzińcu, ilość wiernych wzrasta do około 2500-3000 osób. Czy ta liczba w rzeczywistości odpowiadała wielkości społeczności muzłumańskiej w mieście w VIII wieku n.e.? Trudno uzyskać jednoznaczną odpowiedź. Prawdopodobne jest, iż tak projektowano i budowano meczet aby pomieścić wszystkich wiernych mieszkających w obrębie Jerash (źródło tutaj). Aczkolwiek, jak wcześniej wspomniano rozmiary oraz kształt budowli były podyktowane istniejącą już siatką urbanistyczną miasta. Meczet datowany jest na podstawie podobieństw do innych budowli wzniesionych za panowania kalifa Hiszama B. Abd al-Malika m.in. meczetów na Cytadeli w Ammanie oraz w Rusafie (Syria).

Fig. 2 Widok ogólny wykopalisk na terenie wczesnoislamskiego meczetu

Dodatkowo w ostatnich latach przeprowadzone zostały prace wokół meczetu, aby lepiej poznać urbanistykę ummajadzką. Na zachód od budynku zostały zlokalizowane cztery sklepy. Wszystkie zostały zbudowane w ten sam sposób, mianowicie, dwa ociosane bloki kamienne były kładzione jeden obok drugiego, a kolejny układano pod kątem 90 stopni. W pierwszym sklepie wyróżniono dwa kolejne pomieszczenia. W sumie ze sklepu numer 1 znane są cztery. W jednym z pomieszczeń znaleziono dwie marmurowe tabliczki. Pomimo, iż nie zachował się na nich żaden tekst, badacze uważają, że były to przedmioty związane z działalnością gospodarczą niż jako budulec (Źródło tutaj). Poza tym, nie znaleziono żadnych innych przedmiotów, które zdradzałyby jaką działalnością zajmowano się w tym sklepie. W sklepie drugim w 2008 roku odkopano schowek. Pomieszczenie to zostało zbudowane z jednolitych bloków kamiennych. W środku znaleziono przepaloną ceramikę, ziarna oraz fragmenty węgla (Źródło tutaj). Również w tym sklepie nie znaleziono żadnych przedmiotów, które wskazywałyby na jakiś konkretny rodzaj działalności. Wydaje się, ze w obydwu sklepach towar został zabrany zanim zapadły się dachy. Wokół ściany oddzielającej sklep numer 2 od sklepu numer 3 została odkryta mozaika. Autorzy raportu nie zamieścili żadnego jej opisu. Ze zdjęcia wynika, że na mozaice widnieją nieskomplikowane przedstawienia geometryczne (Źródło tutaj). W trzecim sklepie znaleziono niewielke fragmenty szkła oraz ceramiki. Obecny na wykopaliskach ceramolog wydatował je na przełom okresu Ummajadzkiego i Abbasydzkiego.

W powyższym artykule autorka wybrała najciekawsze, jej zdaniem, znaleziska z Jerash. Dodatkowo w ramach misji Uniwersytetu w Kopenhadze i Departamentu Starożytności Jordanii prowadzone są wykopaliska na terenie późnoantycznej łaźni.

Uwagi końcowe

W artykule używam pisowni Jerash, a nie Jerasz. Jeśli kogokolwiek to razi, z góry przepraszam. Ten pierwszy sposób pisania nazwy miasta wydaje mi się częstszy, dlatego też stosuje go powyżej.

Wybrana bibliografia:

http://miri.ku.dk/projekts/djijp/

http://miri.ku.dk/projekts/djijp/reports/IJP_2008_EndofSeasonReport.pdf/

http://www.assemblage.group.shef.ac.uk/issue8/damgaardandblanke.html

 

Co tam masz na grzbiecie? Przedstawienia wielbłądów z Palmyry i z Chin

Wielbłądy od wieków były używane do transportowania różnego rodzajów towarów. Aby lepiej zrozumieć co było transportowane i do jakich jeszcze celów były wykorzystywane wielbłądy, prześledziła przedtawienia wielbłądów z dwóch obszarów: z Palmyry oraz ze stepów i wyżyn starożytnych Chin.

Bóstwo(?) siedzące na wielbłądzie (Tanabe et al 1986:175)

Zachowany materiał archeologicznych w obu tych regionach jest inny; w Palmyrze przedstawienia wielbłądów widnieją głównie na stelach oraz reliefach, a w Chinach występują jako dary grobowe w formie niedużych figurek. Wiele figurek z dynastii Han i Tang ( III wiek n.e- VI wiek n.e.) zostało opublikowanych przez E. Knauer (1999). Do tej pory jest to najlepsze i najbardziej obszerna praca na temat przedstawień wielbłądów.

       Dromader z ładunkiem (zwój bawełny, naczynie)     (Knauer 1999:54)     

Wiebłąd ze skórzaną torbą (Knauer 1999:77)

Figurki pochodzące z dynastii Han i Tang pokazują wiele przedmiotów, które wielbłądy dwugarbne (baktriany) oraz wiebłądy jednogarbne (dromadery)  nosiły. Są wśród nich: kosze, duże sakwy, koce . W póżniejszych wiekach (VI/VIII wiek n.e.) wielbłądy są ukazane z coraz bardziej urozmaiconych ładunkiem: skórzane torby, bukłaki, butle pielgrzymie, zwoje bawełny a nawet martwe zwierzęta, np. króliki (Knauer 1999: 65-66). W Palmyrze, natomiast, zwierzęta te, są prawie zawsze w towarzystwie człowieka albo bóstwa. Jedeny przykład wielbłąda przedstawionego samotnie pochodzi z muru Justyniana (Tanabe 1986; 128). Na tym reliefie widać zarówno elementy uprzęży, siodła, jak i worek oraz tarczę. Część badaczy uważa, że taka forma tarczy jest charakterystycznym elementem wyposażenia plemion arabskich (Ingholt 1936:120). Na innym reliefie dromader jest wyposażony zarówno w rzymskie atrybuty (uprząż) jak i arabski (tarcza oraz reszta uzbrojenia), (Colledge 1976:160).

Siedzący wielbłąd, relief z Muru Justyniana (Tanabe 1986:128)

Wydaje się, że figurki pochodzące z Chin obrazują bardziej osobosty przedmioty, które mogły znajdować się na grzbietach wielbłądów. W przypadku Palmyry częściej mamy do czynienia z atrybutami, które były dość standardowe i pojawią się na większości reliefów. E. Kanuer uważa, że te przedmioty przedstawiały wyidealizowany ładunek, zawierający niekiedy importowane, szklane naczynia lub ich imitacje. W Chinach baktriany w duzej mierze były wykorzystywane do transpotu ładunku. Tej funkcji nie można wykluczyć w Palmyrze, chociaż obecność dromaderów na reliefach jest ściśle związana z ich militarną rolą . Pomimo tego, Ingholt uważa, że przedmioty takie jak tarcza czy włócznie mężczyzn stojacych obok wielbłąda były używane w czasie obrony, niekoniecznie podczas walki (Ingholt 1936:122). W zestawieniu tym nie brałam pod uwagę różnic stylistycznych, tylko atrybuty towarzyszące wiebłądom.

Zwoje bawełny oraz siedząca na nich małpka (Knauer 1999:59

Wybrana bibliografia:

• Colledge M.A.R. 1976. The Art of Palmyra, London
• Ingholt H. 1936. ‚Inscriptions and Sculptures from Palmyra I’, Berytus III,
• Knauer E.R. 1999 The Camel’s Load in Life and Death. Iconography and Ideaology of Chinese Pottery Figurines from Han to Tang and their Relevance to Trade along the Silk Route, Zurich
• Tanabe K. (eds) 1986. Sculptures of Palmyra I, (printed in Japan)‏

 

 

Z cyklu “Zarys dziejów Hetytów” – część II: Stare Państwo

W dniu dzisiejszym chciałbym przedstawić drugą odsłonę cyklu pod tytułem „Zarys dziejów Hetytów” – będzie ona traktować o dziejach tzw. „Starego Państwa” hetyckiego, które istniało mniej więcej od połowy XVII w. p.n.e. do ok. 1500 r. p.n.e. Poprzednią część opisującą początki państwowości można znaleźć tutaj. Zapraszam do lektury obu części!

Część II: Od Labarnasa do Telipinusa, czyli Stare Państwo 

W poprzednim artykule przedstawiłem trudności jakie napotykamy w rekonstrukcji początków hetyckich dziejów. Pomimo, iż wielu badaczy twierdzi, że pierwszym królem (lub księciem) hetyckim był Anittas – początkowo władca Kussary, następnie mający we władaniu dużo większe połacie terenu tworzące trzon późniejszemu Imperium, to wszyscy późniejsi królowie hetyccy wyprowadzają swe pochodzenie od króla Labarnasa a nie Anittasa. To właśnie od króla Labarnasa rozpoczyna się tzw. „prawdziwa historia Hetytów”. Pomimo tego, prawdopodobnie także on nie był pierwszym królem ze swej linii dynastycznej. Niestety nie zachowała się żadna inskrypcja tego monarchy, ale o jego wyczynach można dowiedzieć się z przekazów jego następcy. Naukowcy nie wątpią w prawdziwość spisanych przez następcę czynów poprzednika. Warto w tym miejscu przytoczyć jeden z takich przekazów:

„Labarnas był królem, wtem jego synowie, bracia, krewni i powinowaci byli zjednoczeni (w jedności). Kraj był mały, ale gdziekolwiek wyruszył na wojnę, podbijał bezwzględnie wszystkich swych wrogów, pustosząc obce kraje i zniewalając ich mieszkańców. Morza uczynił swymi granicami, a kiedy powracał z wojny, każdy z jego synów szedł do innej części kraju: do Hupisny, Tuwanuwy, Nennassy, Landy, Zallary, Parsuhanda, Lusny, aby sprawować rządy w każdej. I przydzielone zostały im wielkie miasta kraju.”

Inskrypcja ewidentnie była napisana tak, by podkreślić jak wielką rolę w Starym Państwie Hetytów ma każdy członek rodziny królewskiej i jak ich harmonijne stosunki pomiędzy sobą tworzą siłę kraju. Ewidentnie władcy hetyccy, władający początkowo małym państewkiem, ambitnie walczyli z sąsiadami, podbijając sukcesywnie kolejnych i tworząc z nich nowe prowincje hetyckie. Niestety nie wszystkie wymienione w powyższej inskrypcji miasta można zidentyfikować. Tuwanuwa to prawdopodobnie antyczna Tyana. Hupisnę utożsamia się najczęsciej z Herakleią Kybistrią – miastem z czasów rzymskich (dziś w tureckiej prowincji Konya), które było jednym z miejsc postoju na szlaku handlowym prowadzącym do antycznych cylicyjskich portów. Lusna to prawie na pewno antyczna Lystra znana głównie z podróży misyjnych św. Pawła w I w. n.e. Nennassa i Zallara to miejsce do dzisiaj nie zidentyfikowane. Parsuhanda zaś leżała gdzieś w górach Taurus, ale jej dokładne położenie nie jest znane.

Twierdzenie, iż Labarnas uczynił granicami morza znajduje potwierdzenie w późniejszych tekstach, z których dowiadujemy się o podboju przez hetyckiego monarchę kraju Arzawa (dzisiaj zachodnia część nadmorskiej Turcji). Wszystko wskazuje więc na to, że już pierwsi władcy Starego Państwa, przynajmniej w kierunku zachodnim i południowym, władali takimi samymi terenami jak późniejsi wielcy władcy Imperium.

Za czasów króla Labarnasa stolica całego państwa była początkowo umiejscowiona w Kültepe-Kanesz (gdzie przeniósł ją ponad wiek wcześniej Anittas) lub powróciła z powrotem do Kussary (której położenie dalej jest nieznane). Niedługo potem doszło do zmiany stolicy, za sprawą następcy Labarnasa – Hattusilisa I. Jednakże największą ciekawostką, niestety wprowadzającą nieco chaosu, jest fakt, iż była to ta sama osoba! Labarnas przeniósł stolicę z Kanesz lub Kussary do odbudowanego Hattusas (miasto to już do końca dziejów hetyckich pozostało stolicą) zniszczonego i przeklętego wcześniej przez Anittasa.  Dodatkowo Labarnas zmienił imię własne właśnie na Hattusilisa I. Wybranie przez niego na stolicę miasta Hattusas było podyktowane zapewne względami strategicznymi i zmieniającą się sytuacją polityczną oraz poszerzaniem się granic państwa w kierunku południowo-wschodnim.

Hattusilis I (Labarnas) oraz jego następca Mursilis I (1620 – 1595 r. p.n.e.) to królowie hetyccy, którzy prowadzili zakrojoną na szeroką skalę ekspansję terytorialną na południe oraz wschód. Mimo to, że były to trudne wyprawy przez potężny łańcuch górski Taurusu, władców tych przyciągały bogactwa i starożytna cywilizacja tamtejszych terenów. Hattusilis I walczył m.in. z Królestwem Jamhadu (ze stolicą w dzisiejszym syryjskim Aleppo), które podbił zagarniając dla siebie tereny wpółczesnej północnej Syrii.

Jego następca – Mursilis I – także wyprawił się na Aleppo burząc większość miasta. Mursilisa jednak nie zadowalał podbój „zaledwie” terenów północnej Syrii. Wyprawił się on daleko na południe aż na amorycką Babilonię. Mursilis zapisał się w dziejach jako zdobywca Babilonu (ok. 1600 r. p.n.e.).  Król ten zadał też cios kończący władanie tymi terenami przez I dynastię babilońską, której najwybitniejszym przedstawicielem był słynny Hammurabi. Ponadto to właśnie dzięki temu wydarzeniu archeolodzy i historycy mogą skorelować hetycką i babilońską chronologię.

Młody monarcha hetycki wojował także na wschodzie. Po zwycięstwie nad Hurytami, przekraczając nawet Eufrat, rozszerzył granice państwa ku wschodowi i na południe i powrócił do swojej stolicy w Hattusas. Niestety przedłużająca się nieobecność króla w stolicy sprzyjała szerzeniu wielu konspiracji. Niedługo po powrocie z kolejnej kampanii zginął zamordowany w spisku dworskim uknutym przez swojego szwagra Hantilisa, który sam przejął po nim władzę żeniąc się z siostrą poprzednika.

Hantilis (1595 – 1560 r. p.n.e.) był jednak bardzo słabym władcą. To za czasów jego panowania Hetyci doznali wielu klęsk i stracili oni większość terenów zdobytych przez ostatnie 80 lat przez poprzedników. Huryci ponownie odebrali swoje ziemie na wschodzie, stracono też władzę na terytoriami południowymi (m.in. Aleppo).   Dodatkowo pojawiło się zagrożenie ze strony ludu Kaska, zamieszkującego obszary położone na północny-zachód od granic Królestwa. W celu ochrony rozpoczęto budowę twierdz i  ufortyfikawano stolicę – Hattusas.

Rekonstrukcja murów stolicy – Hattusas. (źródło: http://www.hattusas.com)

Mapa stolicy Hetytów – Hattusas (autor: Deniz Asik, na lic. Creative Commons)

Następnie w kraju rządzili kolejni słabo poznani władcy (m.in. Zidantas, Huzziyas), którzy dopełnili tylko upadek państwa kontynuując nieudolną politykę Hantilisa. Sytuacja uległa poprawie dopiero ok. roku 1525 p.n.e. za sprawą króla Telipinusa.

Król Telipinus rządził w latach 1525 – ok. 1500 p.n.e. To właśnie on rozpoczął proces stabilizacji państwa wprowadzając przepis stanowiący, że każdy kto zabije członka rodziny królewskiej podlegać będzie wyrokowi zgromadzenia wielmożnych (tzw. hetyckie pankus). Co ciekawe przepis ten dotyczył też samego monarchę. Dodatkowo wprowadził zasady dziedziczenia tronu. Telipinus proklamował szczegółowe prawo o sukcesji. Według nowych zasad tron dziedziczył najstarszy syn, w dalszej kolejności młodszy, a dalej mężowie córek (poczynając od najstarszej z nich). Po ustabilizowaniu sytuacji wewnętrznej król hetycki podjął ekspansję w kierunku południowo-wschodnim nad Eufrat, po drodzę  zawierając pierwszy w hetyckiej historii traktat. Podpisał go z królem Kizzuwatny (słabo rozpoznane państwo na terenie Cylicji w dz. Turcji). W polityce zagranicznej Telipinus zadowolił się uporządkowaniem i ustabilizowaniem już istniejących granic oraz przygotowaniem ich obrony (nie odzyskał on Syrii ani Arzawy na zachodzie). Ludy barbarzyńskie z północy zostały  na dłuższy czas powstrzymane.

Telipinusa uważa się za ostatniego króla Starego Państwa hetyckiego. W czasie przerwy pomiędzy końcem jego rządów a początkami Nowego Państwa (Imperium), czyli do ok. 1380 r. p.n.e. dzieje hetyckie są bardzo niejasne. Brakuje przede wszystkim źródeł pisanych zarówno miejscowych jak i obcych. Wiadomo jedynie, że nie było przerwania ciągłości dynastycznej – jest to przez badaczy potwierdzone przy pomocy jedynych z tego czasu źródeł – aktów nadania ziemi, które były zawsze opatrzone, bardzo ważną z historycznego i archeologicznego punktu widzenia, pieczęcią królewską.

Wkrótce III część z cyklu “Zarysu dziejów Hetytów”. Zapraszam do odwiedzania naszej strony!

Bibliografia:

E. Akurgal, The Hattian and Hittite Civilizations, 2001

T. R. Bryce, The Kingdom of the Hittites, 1999

C.W. Ceram,  The Secret of the Hittites: The Discovery of an Ancient Empire, 2007

H. Klengel,  Geschichte des hethitischen Reiches, 1998

O. R. Gurney, The Hittites, 1972 (wyd. II)

P. Neve, Hattusa – Stadt der Götter und Tempel, 1996

H. M. Kümmel, Der Thronfolgeerlass des Telipinu [in:] O. Kaiser, Texte aus der Umwelt des Alten Testaments, Bd. 1, 1985

 

Z cyklu „Zarys dziejów Hetytów” część I: Początki państwowości

W dniu dzisiejszym pragnę przedstawić pierwszy z serii moich artykułów dotyczących Imperium Hetytów. Poprzez niniejszy cykl chciałbym wszystkim Czytelnikom przybliżyć dzieje, historię, kulturę i religię tego ludu zamieszkującego dzisiejsze tereny środkowo-wschodniej i południowo-wschodniej Turcji oraz północnej Syrii.  Mam nadzieję, że seria ta przypadnie wszystkim do gustu. Życzę przyjemnej lektury!

CZĘŚĆ I: POCZĄTKI PAŃSTWOWOŚCI

Początki państwa hetyckiego są bardzo trudne do zrekonstruowania. Brak pewnych informacji, źródeł pisanych i wiele domysłów, jak także trudności z nazewnictwem języków i ludów wprowadzają bardzo duże zamieszanie w poznawanie historii tego niezwykłego ludu posługującego się językiem indoeuropejskim.

Nie wiadomo dokładnie skąd Hetyci przybyli na tereny dzisiejszej Anatolii. Istnieją dwie główne teorie. Jedna mówi, że pojawili się w tym miejscu przybywając z terenów dzisiejszej Rosji przez Kaukaz, lub z samego Kaukazu przez górskie przełęcze. Druga, że przez tereny Bałkanów i cieśninę Bosfor przychodząc od strony zachodniej. Nie jest jasne, która z hipotez jest tą prawdziwą, wiadomo natomiast, że samo przybycie miało miejsce mniej więcej ok. 2000 r. p.n.e.

Jeszcze przed pojawieniem się plemion hetyckich, Anatolię zamieszkiwał inny lud (prawdopodobnie docierając w to miejsce z Kaukazu w III tys. p.n.e. i będący już w 2000 r. p.n.e. plemieniem autochtonicznym) zwany Hatytami. Stworzyli oni podwaliny i podstawy tzw. kraju Hatti. Nie mieli oni nic wspólnego z późniejszymi Hetytami (prócz mylącego Czytelnika podobieństwa nazw) i na pewno byli ludem nieindoeuropejskim. Hatyci posługiwali się językiem hatyckim zaś Hetyci językiem nesyckim. Wszystko za sprawą tego, iż Hetyci nazywali siebie samych Nesytami, co wprowadza jeszcze większe zamieszanie w próbie rekonstrukcji początków tego państwa.

Po przybyciu i zdobyciu tych terenów wpływ ludów autochtonicznych na kulturę Nesytów (Hetytów) był tak wyraźny, że przeszli oni proces akulturacji i przejęli oni nazwę od podbitego królestwa – kraju Hatti – pod którą występują we współczesnych sobie źródłach pisanych już do końca istnienia ich późniejszego Imperium z okresu późnego brązu. Przyswoili sobie także wierzenia i część religii hatyckiej wraz z ich językiem, jako językiem sacrum,  wykorzystując go wyłącznie do celów religijnych. Dzięki temu wszyscy badacze mają pewność, że żaden lud indoeuropejski, który przybył do Anatolii nie mógł nazywać się Hetytami, dopóki nie przybył do tego kraju i nie „przywłaszczył” sobie tej nazwy po podbiciu terenów hatyckich.

Pierwsze wzmianki o kraju Hatti, zgodnie z powszechną tradycją, pochodzą z okresu XXII w. p.n.e. i walk słynnego króla akadyjskiego Naram-Sina z koalicją siedemnastu królów. Wśród wymienionych władców, w odkrytej przez archeologów inskrypcji królewskiej władcy Akadu, jest król Hatti – Pamba, oraz jeszcze jeden władca o imieniu stricte hetyckim – Huwaruwas. Jednakże, niestety wszystkie epizody związane z dynastią akadyjską są niepewne a ich historie, z początku propagandowe, stały się w późniejszym okresie wręcz legendarne i nie można ich brać pod uwagę jako pewne źródło historyczne.

Informacje bardziej rzetelne pochodzą z okresu 300 lat późniejszego i są związane ze  świetnie prosperującymi (około 1900 roku p.n.e.) handlowymi koloniami asyryjskimi w Anatolii (zwanymi karum).

Tabliczka klinowa z umową handlową z Kültepe-Kanesz. (Los Angeles County Museum of Art, Los Angeles, California)

Dzięki odkrytym w tysiącach egzemplarzy babilońskim tabliczkom klinowym w największej i najsłynniejszej faktorii asyryjskiej w Kültepe-Kanesz wiadomo, że Hetyci byli już usadowieni na tym terenie pod koniec XX w. p.n.e. Świadczą o tym typowe imiona hetyckie występujące w odkrytej korespondencji. Z tabliczek badacze dowiadują się bardzo niewiele o ludach anatolijskich tego okresu, jednakże odnaleźć w nich można wzmianki o tym, że kraj składał się z 10 księstw, z czego największym jest Purushanda a jego władca jest zwany „wielkim księciem”. Wiedza archeologiczna o księstwach w Anatolii II tysiąclecia p.n.e. jest bardzo znikoma. Z pomocą przychodzą jednak trzy tabliczki opatrzone imionami Pithanasa oraz jego syna Anittasa – dwóch królów księstwa/miasta Kussara. Tabliczki zawierają opis historyczny walk młodszego z władców oraz jego ojca o władzę nad rywalizującymi między sobą miastami. Wśród wymienionych są m.in.: Nesa, Zalpuwa, Purushanda, Salatiwara oraz Hatti. Ostatnie z nich badacze utożsamiają nie tyle z całym krajem co z miastem Hattusas (dziś stanowisko Bogaźköy) – późniejszą stolicą całego Imperium. Według tekstów wszystkie te miasta zostały po kolei zdobyte i zniszczone przez króla Anittasa przy pomocy jego 1200 żołnierzy i 40 rydwanów. Co więcej odkryto dowody archeologiczne, iż całe miasto zostało zniszczone i spalone pomiędzy 1900 a 1700 r. p.n.e. Po tym epizodzie władca przeniósł swoją stolicę z Kussary do Kültepe-Kanesz, ufortyfikował miasto i wzniósł tam potężny pałac-rezydencję. Dodatkowo w nowej stolicy odkryto słynny sztylet króla Anittasa z wyrytym tekstem: „pałac Anitty, księcia”, co według wielu naukowców ma uprawdopodobnić całą historię. Anittas jako pierwszy spróbował, i to z powodzeniem, narzucić sąsiednim państewkom władzę zwierzchnią. Dzięki temu jest on uważany za pierwszego księcia/króla hetyckiego, który rozpoczął ekspansję terytorialną. Sprawa jednak jest nadal otwarta, ponieważ żaden późniejszy król hetycki nie utożsamiał się z Anittasem, ani też nie nosił jego imienia (powtarzanie imion królewskich przez następców było bardzo częstym zabiegiem w Imperium Hetytów). Zburzenie i fakt przeklęcia ziemi, na której zostało wzniesione kiedyś Hattussas (Bogaźköy) oraz wrogość do tego miasta jest zupełnie obca kolejnym władcom, którzy odbudowali je i uczynili z niego przepiękne, świetnie ufortyfikowane i chronione (dzięki górskiemu położeniu) miasto – stolicę Imperium.

Mapa ukazująca terytorium Imperium Hetytów (ok. 1800 r. p.n.e. – najbardziej czerwony kolor)

Sztylet króla Anittasa, władcy Kussary. (Źródło: wodolot.files.wordpress.com)

Z królem Anittasem wiążą się też inne ważne wydarzenia w historii i archeologii Anatolii. To za jego sprawą nagle została zahamowana trwająca ponad 100 lat działalność asyryjskiej faktorii handlowej w Kanesz, która wkrótce upadła.

Czy król Anittas jest naprawdę pierwszym królem Hetytów i możemy go tak traktować i nazywać? Tego do końca nie wiadomo. Możliwe, że przyszłe  badania to udowodnią albo obalą tę hipotezę a historia zostanie napisana na nowo…

Wkrótce kolejna część z cyklu „Zarysu dziejów Hetytów”

Bibliografia:

O. R. Gurney, The Hittites, 1972 (wyd. II)

E. Akurgal, The Hattian and Hittite Civilizations, 2001

T. R. Bryce, The Kingdom of the Hittites, 1999

C.W. Ceram,  The Secret of the Hittites: The Discovery of an Ancient Empire, 2007

H. Klengel,  Geschichte des hethitischen Reiches, 1998

P. Neve, Hattusa – Stadt der Götter und Tempel, 1996

 

Kolejne wspaniałe odkrycia w północno-wschodniej Syrii

Syryjska misja archeologiczna pracująca na terenie Hassake w północno-wschodniej Syrii odkryła wczesnochrześcijański kościół oraz cmentarzysko donosi SANA. Szefem bliskowschodniej ekspedycji archeologicznej jest Abdul-Masih Baghdo. Odkryty kościół jest pierwszym znaleziskiem architektonicznym podczas czwartego już sezonu wykopalisk na tym stanowisku. Kościół ma 22,50 metra długości i 14,50 metra szerokości. Jest on położony bezpośrednio na południe od odkrytej w drugim sezonie badań katedry.

Kościół wzniesiono z bazaltu a jego ściany pokryto warstwą gipsu. Tak przygotowane ściany malowano. Niestety stworzone tutaj freski zostały odnalezione w bardzo słabym stanie i ich pozostałości są teraz poddawane konserwacji. Kościół można podzielić na dwie osobne części. Wejście do świętego przybytku (a zarazem części pierwszej) prowadziło od południa poprzez trzy wąskie otwory, każde o szerokości 1 m. Pierwsza część ma 8,6 metra długości i niecałe 13 m szerokości  i jest oddzielona od westybulu dwiema bazaltowymi kolumnami o średnicy 1,1 metra.

Pod północną ścianą budowli odnaleziono tron. Został on wykonany z połączenia bazaltowych bloków, cegły i gipsu. Według kierownika prac syryjskiej misji mogło to być miejsce/tron na świętą figurę. Przy południowej oraz zachodniej ścianie kościoła odkryto mniejsze kamienne siedziska, które prawdopodobnie były przygotowane  dla duchownych. Jedno z nich wyróżniało się wielkością i mogło należeć do duchownego wyższego rangą.

Druga część kościoła rozciąga się we wschodniej części opisywanej  budowli. Według Abdula Masiha Baghdo jest to tzw. „święte świętych” (sanctum sanctorum) czyli najświętsze miejsce chrześcijańskiej świątyni. Ma ono wymiary 5,10 na 2,10 metra. Wejście do tej osobnej części kościoła jest oflankowane dwiema kamiennymi półkolumnami.

Kolejne odkrycie miało miejsce po drugiej, północnej stronie katedry. Odnaleziono w tym miejscu cmentarzysko wczesnochrześcijańskie o powierzchni ponad 140 m2 (18 x 8 metrów). Jak dotąd na terenie cmentarza odsłonięto (ale jeszcze nie otwarto!) 18 grobów oraz pozostałości 3 kaplic z fasadami dekorowanymi kamiennymi półkolumnami. Według odkrywcy nekropola jest powiązana z odkopaną 3 lata wcześniej niedaleko położoną katedrą.

SANA nie opublikowało żadnego zdjęcia nowej budowli. Dodatkowo dołączam więc do artykułu zdjęcia samej katedry, które zostały wykonane m.in. przez członków SKN „Szarkun” podczas zwiedzania stanowiska Hassake w ramach wykopalisk polsko -syryjskiej misji w Tell Arbid pod kierownictwem prof. Piotra Bielińskiego w roku 2010.

Ten pokaz slajdów wymaga włączonego JavaScript.

Źródło: Syrian Arab News Agency

Fotografie: Krzysztof Kiersnowski, Dominika Kossowska, Jacek Hamburg, Katarzyna Pawłowska, Ewa Czyńska.