Z cyklu “Zarys dziejów Hetytów” – część V: Synkretyzm w sztuce państw neohetyckich

Drodzy Czytelnicy! W dniu dzisiejszym chcielibyśmy przedstawić Państwu kolejny artykuł z cyklu „Zarys dziejów Hetytów” autorstwa Katarzyny Jeleń-Motarskiej – doktorantki w Zakładzie Archeologii Egiptu i Bliskiego Wschodu działającym w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Serdecznie zapraszamy do zapoznania się z artykułem! Życzymy przyjemnej lektury!

Synkretyzm w sztuce państw neohetyckich

       Państwo hetyckie, silny organizm polityczny funkcjonował na terenach anatolijskich i północnosyryjskich w latach ok.1800-1200 p.n.e. Dramatyczny koniec państwa hetyckiego nastąpił w czasach panowania króla Tuthalijasa IV, w trakcie wydarzeń związanych z tzw. atakiem Ludów Morza około 1200 roku p.n.e. (Śliwa 2005:301). Państwo hetyckie przestało istnieć, stolica Imperium Hattuşaş zostało zburzone i spalone. Stolica hetycka wkrótce po zburzeniu została zajęta przez plemiona Frygów. Choć Imperium Hetyckie rozpadło się z kilku przyczyn pamięć o nim trwała jeszcze przez długi czas wśród ludów Wschodu, czego przykładem mogą być wzmianki w kronikach asyryjskich z XI wieku p.n.e. które wspominają o terenie północnej Syrii używając określenia „wielki kraj Hatti”. W dalszym ciągu ludność zamieszkującą wspomniany teren nazywano Hetytami (Popko 1980:225 , Bryce 2005:351).

       W południowo – wschodniej części dawnego królestwa hetyckiego nadal rozwijała się kultura hetycka (Gurney 1970:59). Wydaje się ze źródeł archeologicznych oraz przekazów źródeł starożytnych, że nawałnica Ludów Morza ominęła miasta leżące na linii Karkemisz, Lidar Höyük oraz Arslantepe (Malatya). Świadczyć o tym mogą kontynuujące się tu dynastie hetyckie pochodzące jeszcze sprzed 1200 roku p.n.e. Jako, że te tereny nie zostały zniszczone wiele większych i mniejszych miast w ciągu dalszym kontynuowało tradycję, wierzenia i sztukę, które rozwijały się na terenie Imperium Hetyckiego przed rokiem 1200 p.n.e. To na tym terytorium przetrwały elity i przedstawiciele władzy książęcej i królewskiej. Ludność hetycka, która przeżyła klęskę głodu oraz najazd Ludów Morza skierowała się na tereny południowej Anatolii oraz północnej Syrii (Gurney 1970:58 ; Klengel 1974:69). Informacje o przemieszczających się na wschód grupach ludności hetyckiej podają źródła asyryjskie, co również jest widoczne w prowadzonych na tych obszarach badaniach archeologicznych (Bryce 2005:349).

       Sytuacja kulturowa na wyżej wymienionych terenach była w omawianym okresie bardzo skomplikowana, gdyż dalej kontynuowały się tu tradycje hetyckie, jednakże w połączeniu  z nowym czynnikiem luwijskim. W dalszym ciągu natomiast promieniowały na ten region silne wpływy huryckie ( Śliwa 2005: 333). Dzieje nowohetyckich  jednostek znamy głównie ze źródeł asyryjskich. Wzmianki te dotyczą przede wszystkim obszarów, którymi politycznie zainteresowani byli Asyryjczycy tj. od Meliddu (Milid, Arslantepe) i Kommagene, na wschodzie po Pirindu w Cylicji Górzystej i Tabal na północ od Taurusu. W skład mieszanki etnicznej i kulturowej jaka zaistniała na tym terenie wchodziła jeszcze ludność semicka, w której znalazły się plemiona aramejskie i fenickie. Dodatkowo należy wspomnieć o wzrastających wpływach asyryjskich na teren dawnego Imperium Hetyckiego (Śliwa 2005:333).

       Ludność, która obecnie nazywana jest w literaturze nowohetycką, jak się wydaje, wspominana jest również na kartach Biblii (Gurney 1970:59). W Drugiej Księdze Kronik znajduje się wzmianka o królach hetyckich, która dotyczy handlu końmi, sprowadzanymi dla królów hetyckich przez kupców króla Salomona (z Ks. Kronik: 1, 17). Zapewne tych wspominanych w Starym Testamencie Hetytów uważać można za nowohetyckich mieszkańców Syrii (Klengel 1974:124, Bryce 2005:351). Mianem „Hatti” Asyryjczycy, Egipcjanie oraz Izraelici w dalszym ciągu nazywali tereny Anatolii środkowej i południowej (Hawkins 1972:106).

       Rozwój księstw nowohetyckich na terenie południowej Anatolii i północnej Syrii datowany jest na lata ok.1150 – 680 p.n.e. (Śliwa 2005:333). Rozbicie dawnego terenu Imperium na mniejsze księstwa mogło mieć przyczynę w przybyciu nowych osadników, zwłaszcza Aramejczyków, który w omawianym czasie, licznie osiedlali się w różnych częściach Żyznego Półksiężyca oraz Fenicjan, którzy pojawiali się na Syryjsko-libańskim wybrzeżu (Bryce 2005:351).  Na omawianym terenie, po upadku Imperium Hetyckiego uwypukla się inwazja plemion aramejskich (Śliwa 1997:79). Ośrodki aramejskie, silnie rywalizowały z państwami nowohetyckimi. Tradycje luwijsko-hetyckie najdłużej utrzymywały się w Hattenie oraz w Karkemisz, położonym na południe od Eufratu, które pełniło ważną funkcję polityczną w omawianym czasie (Ward 1888:172 ; Hawkins 1972:106 ; Albenda 1988:6). Nowohetyckie państwa znajdowały się w zasięgu oddziaływań Asyrii, która prężnie rozwijała się na terenie Mezopotamii. Każdorazowo, gdy Asyria rosła w siłę atakowała przygraniczne tereny syryjskie oraz rejon południowej Anatolii (Popko 1980:226). Z kronik licznych władców asyryjskich już od  Tiglatpilesara I znane są wspomnienia dotyczące walk z państwami nowohetyckimi.  Za czasów Salmanasara III powstała nawet kolacja księstw nowohetyckich, jednakże nie wytrzymała ona siły najazdów asyryjskich.  Po objęciu władzy przez Tiglatpilesara III (745 – 727) rozpoczął się kolejny okres ekspansji asyryjskiej (Popko 1989:144). Za panowania tego władcy oraz jego następców Salmanasara V (727 -722) oraz Sargona II (722 – 705) zaanektowano do imperium większość księstw nowohetyckich.

        W stolicach księstw nowohetyckich pałace ozdabiane były wapiennymi lub bazaltowymi płytami – ortostatami, na których wyobrażano zwierzęta, sceny polowań lub też rozmaite stworzenia fantastyczne. Typ tego typu zdobień znany jest już z XVIII i XV wieku p.n.e. z pałaców z Alalach, jednakże na terenach nowohetyckich rozwinięto i udoskonalono tą koncepcję. Na ortostatach doskonale widoczne są liczne wpływy zewnętrzne działające na sztukę nowohetycką, w której wyraźny jest synkretyzm łączący tradycję hetycką oraz wpływy aramejskiej czy też asyryjskie. Elementy asyryjskie najpełniej widoczne są na scenach z rydwanami, znanymi z terenu Malatya, Karkemisz czy też Zincirli.  Na zabytku z Malatya (Fig.1), reprezentowany jest tzw. wczesny styl nowohetycki oraz wyraźnie widoczne są wpływy asyryjskie. Warto zaznaczyć, iż motyw walki na rydwanie czy też polowania z rydwanem był nieznany dla sztuki okresu Imperium Hetyckiego.

       Na tym ortostacie (Fig.1) datowanym na IX wiek p.n.e. (Hanfmann 1947:329) przedstawiono, bardzo popularną na terenie asyryjskim scenę polowania na rydwanie. Na niewielkim wozie bojowym znajduje się przedstawienie dwóch mężczyzn – woźnicy i łucznika. Do rydwanu zaprzęgnięty jest jeden koń, tuż przed którym ujęto sylwetkę lwa. Motyw rannego lwa znany jest doskonale ze sztuki nowoasyryjskiej, której błyskotliwe przykłady znane są z pałaców z Nimrud, Niniwy czy też Chorsabad (Akurgal 1966:99-100). Podobne wyobrażenia, wzorowane zapewne na sztuce Asyrii pochodzą także z Karkemisz (Fig.2) i z Zincirli (Fig.3). Wydaje się, iż reliefy z terenu Malatya, Zincirli czy też Karkemisz są jedynie nieudolnymi naśladownictwami sztuki nowoasyryjskiej. Elementy końskiej uprzęży są niedokładnie przedstawione, a wzorce czerpane są jedynie ze sztuki okresu nowoasyryjskiego. Warto zwrócić uwagę na typowe asyryjskie elementy widoczne w postaci ozdoby końskiej głowy w postaci pióropusza czy też dwóch wstęg, które znane są przede wszystkim z asyryjskich płaskorzeźb (Akurgal 1966:101).

      W sztuce nowohetyckiej pojawia się nowy motyw geniusza. Wizerunki geniuszy, czyli fantastycznych stworzeń o ludzkich ciałach, orlich głowach z uszami byka i czasem skrzydłach, w sztuce Bliskiego Wschodu były zawsze popularne. W sztuce hetyckiej te stworzenia fantastyczne najczęściej przedstawiano na pieczęciach, czego przykładem może być zabytek odkryty na terenie stolicy hetyckiej Hattuşaş. Przedstawienia geniuszy istniały już w sztuce hetyckiej, jednakże nie odgrywały w niej ważnej roli, natomiast w sztuce nowoasyryjskiej obserwuje się dużą popularność owego motywu. Stworzenia te chętnie ukazywano na pieczęciach oraz na reliefach. Płaskorzeźby przedstawiają geniusze stojące przy drzewach życia jak i też przy figurach bramnych czy posągach władców. Z Nimrud znane są reliefy, na których ujęto stojące geniusze z czteroma skrzydłami i maczugami lub kropidłami w rękach (Orthmann 1971:321). Na wskutek nasilającej się politycznej ekspansji Asyrii na państwa nowohetyckie, przenikają na te tereny także liczne wzorce kulturowe, które są chętnie wykorzystywane przez artystów nowohetyckich do zdobienia pałaców czy też innych zabytków. W stolicach miast nowohetyckich wyraźnie widać mieszankę rozmaitych stylów w sztuce. Dzięki wyobrażeniom geniuszy najpełniej zauważalny jest ten synkretyzm w kulturze nowohetyckiej. Z terenu Karkemisz pochodzi doskonałe przedstawienie tych dwóch fantastycznych stworzeń (Fig.4), datowane na panowanie Katuwasa tj. ok. 900 rok p.n.e. Z Zincirli natomiast pochodzi analogiczne wyobrażenie (Fig.5) stojącego geniusza z rękoma uniesionymi ku górze, datowane na lata ok.832-810 p.n.e.

       Sylwetka geniusza asyryjskiego odziana została w strój typowy dla bóstw hetyckich okresu Imperium, z charakterystycznym dla wielu przedstawień sfinksów z miast hetyckich, tzw. lokiem hatoryckim. Stwór odziany został w charakterystyczną krótką tunikę hetycką, znaną z wyobrażeń bóstw z okresu Imperium hetyckiego. Poprzez takie zabiegi sztuka państw nowohetyckich stała się zjawiskiem unikatowym i niepowtarzalnym ze względu na panujące w niej najróżniejsze wpływy z zewnątrz jak i  na pielęgnację dawnej hetyckiej tradycji. Dzięki pozostałym na terenach nowohetyckich tradycjom hetyckim oraz wciąż nasilającym się wpływom asyryjskim w sztuce księstw nowohetyckich obserwujemy rozwój i popularność przedstawień geniuszy.

       Warto wspomnieć również o wpływach aramejskich silnie oddziałujących na sztukę nowohetycką. Wybitnymi przykładami stylu aramejskiego są tzw. bazy kolumn czy posągów pochodzące z Zincirli, flankowane wyobrażeniami sfinksów. Przedstawienia sfinksów, czyli stworzeń fantastycznych posiadających lwie ciała, orle skrzydła i ludzkie twarze, były bardzo popularne w sztuce hetyckiej. Wzorzec taki dotarł tam prawdopodobnie z terenów egipskich. Po upadku Imperium motyw sfinksów w sztuce księstw nowohetyckich był nadal żywy i chętnie wyobrażano te stworzenia na reliefach i w rzeźbach pełnych. W Zincirli, w VIII wieku p.n.e. istniały prawdopodobnie dwa warsztaty rzemieślnicze produkujące rozmaite zabytki. Zapewne przedstawienia sfinksów pochodzą z miejsca, w którym główną rolę odgrywała tradycja aramejska, wyraźnie widoczna na wielu zabytków.

        Baza pod kolumnę czy pomnik flankowany jest z dwóch stron, symetrycznie ustawionymi sylwetkami sfinksów (Fig.6) (Wartke 2005:30). Stworzenia posiadają równo ułożone łapy. Ciała stworzeń są masywne i przysadziste, brak im lekkości. Całość tworzy płaską oraz kubiczną kompozycję. Wewnętrzne boki stworzeń ściśle przylegają do okrągłego cokołu bazy, natomiast ich głowy i lwie prontomy wyobrażone zostały w rzeźbie pełnej. Zewnętrzne boki, ujęto w płaskorzeźbie. Z terenu Zincirli znana jest baza pod kolumnę zdobiona tylko jedynym wizerunkiem sfinksa (Fig.7). Te fantastyczne stworzenia posiadają ludzkie twarze o delikatnym modelunku, z niewielkimi nosami i wąskimi ustami. Elementem charakterystycznym dla sztuki aramejskiej są duże oczy, które prawdopodobnie w starożytności były inkrustowane. Kolejną typową dla nurtu aramejskiego cechą są specyficznie ułożone włosy. Fryzury, jakie posiadają sfinksy, złożone są z wielu spiralnych loków i sięgają do ramion stworzeń. Spod loków wystają niewielkie ludzkie uszy przed którymi znajdują się pasma tworzące pejsy (Akurgal 1966:55-56). Lwie prontomy sfinksów ozdobione są wieloma drobnymi elipsami, wypełnionymi w środku kilkoma pionowymi kreskami. Stwory posiadają orle skrzydła płasko położone na lwich ciałach, w przeciwieństwie do przedstawień sfinksów znanych z Karkemisz, gdzie znów silniejsza jest tradycja hetycka (Orthmann 1971:298-299).

       Dzięki w/w przykładom doskonale można wyróżnić liczne wpływy działające na sztukę państw nowohetyckich od upadku Imperium hetyckiego, aż do podboju asyryjskiego. Zabytki pochodzące ze stolic nowohetyckich ukazują piękny synkretyzm, w którym wyraźnie widać nadal żywą tradycję hetycką, która świadomie łączona jest z nasilającymi się wpływami asyryjskimi docierającymi na te tereny poprzez ekspansję polityczną oraz dzięki napływowi ludności aramejskiej, której obecność widoczna jest także na zabytkach sztuki. Reasumując, na zabytkach datowanych na okres świetności państw nowohetyckich doskonale widać kilka odmiennych nurtów w sztuce, doskonale ze sobą połączonych i tworzących logiczną oraz spójną całość.

Przedstawienie polowania na lwa, Malatya (Wzgórze Zamkowe), fot. T. Bilgin

Rydwan, walka na rydwanie, Karkemisz (Długi Mur), fot. T. Bilgin

Walka na rydwanie, Zincirli (południowa brama Zamku), fot. T. Bilgin

Uskrzydlone geniusze, Karkemisz (Mur Heroldów), fot. T. Bilgin

Uskrzydlony geniusz, Zincirli (wschodnie skrzydło Zamku), fot. T. Bilgin

Baza ze sfinksem, Zincirli (Budowla Południowa), fot. T. Bilgin

BIBLIOGRAFIA:

Albenda P.

1988  P.Albenda, The Gateway and Portal Stone Reliefs from Arslan Tash, Bulletins of the American School of Oriental Research, vol. 271: 5-30

Akurgal E.

1966  E. Akurgal., The birth of a greek art., London

Bryce T.

2002 T. Bryce,  Life and society in the Hittite World, New York

Gurney O.

1970  O. Gurney,  Hetyci, Warszawa

Hanfmann G.M.A.

1947 G.M.A. Hanfmann , Malatya, Fouilles de la Mission Archeologique Francaise dirigees par M.L. Delaporte, Arslantepe, Fascicule I, La Porte des Lions, American Journal of Archeology, vol.51:328-331

Hawkins J.D.

1972 J.D. Hawkins, Buildings inscriptions of Carchemish: The long Wall od sculpture and great staircase, Anatolian Studies, vol.22: 87-114

Klengel E.& H.

1974 E.&H. Klengel, Hetyci i ich sąsiedzi – dzieje kultury Azji Mniejszej od Çatal Hüyük do Aleksandra Wielkiego, Warszawa

Orthmann W.

1971 W. Orthmann ,  Untersuchungen zur späthethitischen Kunst, Bonn

Popko M.

1980 M. Popko, Religie starożytnej Anatolii, Warszawa

Popko M.

1989 M. Popko, Wierzenia ludów starożytnej Azji Mniejszej, Warszawa

Śliwa J.

1997 J. Śliwa, Sztuka i archeologia starożytnego Wschodu, Warszawa – Kraków

Śliwa J.

2005 J. Śliwa, Państwa i ludy wschodniej części basenu Morza Śródziemnego (około 3000/2900 – 332 p.n.e.) (II),  [w:] J. Śliwa (ed.) Wielka Historia Świata 2005, Kraków:187-377

Ward W.H.

1888 W.H. Ward , Umpublished Or Imperfectly Published Hittite Monuments. III. Reliefs At Carchemish, The American Journal of Archeology and of the History of the Fine Arts, vol. 4:172-174

Wartke R.B.

2005, R.B. Wartke, Sam’al : ein aramäischeer Stadtstaat des 10. bis 8. Jhs. v. Chr. und die Geschichte seiner Erforschung, Berlin

 

W Jordanii odkryto ślady Filistynów?

Szwedzcy archeolodzy odkopali w Jordanii na stanowisku Tell Abu al-Kharaz prawie 60-metrowej długości, dobrze zachowany budynek datowany na ok. 1100 r. p.n.e. Badania w starożytnej osadzie prowadzi prof. Peter M. Fisher z Uniwersytetu w Göteborgu.

Tell Abu al-Kharaz znajduje się w dolinie Jordanu w pobliżu granicy z Izraelem. Osada według przekazów najprawdopodobniej odpowiada biblijnemu miastu Jabesz-Gilead (prawdopodobnie oznaczające „wyschnięty Gilead”). Szwedzko-jordańska misja badawcza odkopuje miasto, która zostało założone prawdopodobnie już w ok. 3200 r. p.n.e. i istniało przez prawie 5000 lat. Pierwsze prace wykopaliskowe odbyły się tutaj już w 1989 r. a ostatnie na jesieni 2013 roku. W sumie odbyło się już 16 ekspedycji archeologicznych w ramach powyższego projektu.

Prof. P. M. Fischer i jego zespół archeologów bada już bardzo długo tę osadę. Niedawno badacze zaangażowani w ekspedycję potwierdzili, iż miasto posiada 3 główne fazy w ciągu swoich 5000 lat istnienia. Pierwsza faza zasiedlenia miała miejsce w latach 3200/3100 – 2900 r. p.n.e., druga od ok. 1600 do ok. 1300 r. p.n.e., trzecia zaś, do której zalicza się również odkryty dom, datowana jest na lata 1100-700 r. p.n.e., a więc na okres wczesnej epoki żelaza.

Nowe odkrycie i jego datowanie wspiera hipotezę, że grupy tzw. Ludów Morza dotarły także do Jordanii. Według odkrywców lud ,który wzniósł odkryty dom wywodzi się pierwotnie z południowo – wschodniej lub wschodniej Europy i osiadł potem we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, docierając także do doliny Jordanu.

Prof. P. M. Fisher uważa, że: mamy dowody, że kultura wywodząca się pierwotnie z Europy jest reprezentowana również w Tell Abu al-Kharaz. Część tzw. Ludów Morza pochodzenia europejskiego, Filistyni, osiedlili się w tym mieście. Dysponujemy w tym momencie dobrym materiałem aby to potwierdzić, na przykład, ceramiką datowaną na XII/XI w. p.n.e., która pod względem formy i dekoracji jest bardzo podobna do odkryć z obszarów Grecji czy Cypru z analogicznego okresu. Ponadto odnaleźliśmy cylindryczne odważniki oraz krosna do produkcji wyrobów włókienniczych, które swoją formą przypominają egzemplarze znane archeologom z centralnej oraz południowo-wschodniej Europy z tego samego czasu, a więc końca II tys. p.n.e.

Podczas wykopalisk odnaleziono bardzo dobrze zachowane budowle kamienne, m.in. mury obronne, budynki mieszkalne oraz tysiące kompletnych obiektów wytwarzanych lokalnie lub importowanych prawdopodobnie z południowo – wschodniej Europy (chociaż nie tylko).

Co mnie najbardziej zaskakuje i fascynuje to fakt, że udało nam się znaleźć tak wiele przedmiotów z tak daleka. To pokazuje, że ludzie tysiące lat temu byli jeszcze bardziej mobilni niż na się wydawało, mówi prof. P. M. Fischer.

Naukowcy zdołali odkryć kilka sensacyjnych znalezisk w ciągu ostatnich trzech lat prac, w szczególności w trakcie badań w budynku z 1100 r. p.n.e., gdzie znaleziono w dużej liczbie pojemniki wypełnione różnymi rodzajami nasion. Istnieją również obiekty, które wskazują na kontakty ze Środkowym Egiptem. Według archeologów zostały one przywiezione do Tell Abu al-Kharaz w ramach wymiany handlowej już w ok. 3100 r. p.n.e.

Eksploracja 60-metrowego budynku odkrytego w 2010 roku kontynuowana była także w ostatnim sezonie. Został on wybudowany na dwóch poziomach, z których dolny wciąż stoi a ściany sięgają 2,5 metra wysokości, co jest dość niezwykłe po ponad 3000 lat. Archeolodzy znaleźli dowody wskazujące na fakt, że Filistyni, którzy mieszkali w tym budynku wraz z miejscową ludnością około 1100 r. p.n.e. wykorzystali strukturę obronną (stary mur miejski) z III tys. p.n.e. używając go jako część fundamentów. W ten sposób budowniczy domu, mieli zarówno łatwy dostęp do surowca, jak i pewną i twardą powierzchnię, na której mogli zacząć budowę.

„Jednym z naszych wniosków po ostatnim sezonie jest to, że rozwijająca się tu lokalna „kultura jordańska” ma wyraźną charakterystykę szeroko pojętej kultury śródziemnomorskiej, chociaż kraj ten nie jest bezpośrednio połączony z Morzem Śródziemnym. Było to dobrze zorganizowane społeczeństwo powstałe jeszcze długo przed egipskimi piramidami, mówi prof. P. M. Fischer.

Wykopaliska w Tell Abu al-Kharaz są finansowane głównie przez Szwedzką Królewską Akademię Nauk. Jak dotąd odkryto tylko ok. 20 % miasta, w niektórych miejscach osiągając tylko najwyższe warstwy. Warto zaznaczyć, że szwedzko – jordańska misja składa się z profesjonalnych archeologów, ale także studentów ze Szwecji, Austrii, Niemiec, Islandii, Polski, Szwajcarii  oraz Jordanii.

Źródła:

http://archaeologynewsnetwork.blogspot.com

http://archaeology.org/news/1761-140124-jordan-tell-abu-al-kharaz-philistines

 

Z cyklu “Zarys dziejów Hetytów” – część IV: Sanktuarium w Eflatun Pinar

W dniu dzisiejszym Archeologia Wschodu pragnie przedstawić czwartą część z cyklu pod tytułem “Zarys dziejów Hetytów”. Traktuje ona o hetyckim sanktuarium  zlokalizowanym w Eflatun Pinar. Autorką tekstu jest Katarzyna Jeleń-Motarska – doktorantka w Zakładzie Archeologii Egiptu i Bliskiego Wschodu działającym w ramach Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Serdecznie zapraszamy do zapoznania się z tekstem!

Cywilizacja hetycka rozwijała się prężnie od ok.1800 roku p.n.e. na terenie obecnej Azji Mniejszej. Nazwą „Anatolia” zasadniczo określany jest teren dzisiejszego państwa tureckiego, które leży na styku dwóch kontynentów – Azji i Europy. Terytorium Azji Mniejszej, jawi się nam jako swoistego rodzaju pomost łączący Europę i Azję już od tysiącleci. Teren ten pełnił funkcję owego pomostu już w czasach starożytnych, a nawet i prehistorycznych, gdyż było to najwygodniejsze połączenie pomiędzy wielkimi cywilizacjami Wschodu, a Europą (Popko 1987:11). Na ten obszar ok. 1800 roku p.n.e. dotarły plemiona Hetytów, ludu  indoeuropejskiego, który przybył z obszarów położonych na północny wschód od Kaukazu, przez zachodnie przełęcze górskie (Popko 1999:51).

Niezwykle interesującym miejscem, w którym oddawano cześć hetyckim bogom jest sanktuarium w Eflatun Pınar (Śliwa 1997:75). Nazwa tłumaczona jest różnie, przyjmuje się jednak przekład z języka tureckiego oznaczający „źródło Platona”. Monument znajduje się w Pizydii, na równinie Konya, w bliskiej odległości od miejscowości Beyşehir. Pomnik można z łatwością dostrzec ze szczytów licznych pagórków otaczających płaski teren, na którym znajduje się budowla zanurzona w wodzie. Zdecydowanie dominuje ona nad owalnym zbiornikiem wody, z którego bije źródło (Kubala 1998:95).

Ważną rolę przy badaniu zabytku odegrały wnioski polskiego badacza Mariana Sokołowskiego, który w XIXI wieku opisał zabytek: „Ma on (monument), a właściwie jego pozostałości, formę prostokątnej fasady, raczej szerszej niż wyższej. Czyste, dość płytkie wody stawu obmywają go u podstawy. Wysokość wynosi około 7 metrów […] Jest skierowany ku północy, tworzy go 14 bloków trachytowych, barwy płowobrązowej, nierównej wielkości, ale dobrze ociosanych i dopasowanych. Każdy blok jest ozdobiony płaskorzeźbą. Na głównym bloku, dużo większym od pozostałych […] znajduje się motyw uskrzydlonego dysku. […] Dwa bloki kamienne tworzą rodzaj belkowania dla dwóch ogromnych filarów, pionowych i monolitycznych z wyobrażeniem kolosów płci męskiej, o wąskich taliach, którzy wydają się wyciągać wyprostowane ramiona aby podtrzymać ten ciężar. […] Dziesięć pozostałych bloków, o rozmiarach mniej okazałych, a ułożonych po dwa, wypełnia pustą przestrzeń pomiędzy kolosami i tworzy fasadę. Są pokryte płaskorzeźbami wyobrażającymi ludzi w dopasowanych strojach, którzy mają uniesione ramiona, ale nie wyprostowane jak kolosy, a którzy pomagają tym ostatnim podtrzymywać belkowanie. […] Płaskorzeźby monumentu są bardzo wypukłe, ale zniszczone, co czasem powoduje trudności w rozróżnianiu szczegółów. […] Z tyłu, za monumentem, inne bloki leżą chaotycznie rozrzucone na ziemi.” (za Kubala 1998:95-97).

Fig. 1. Hetycki Monument w Eflatun Pınar (dzięki uprzejmości prof. dr hab. Tomasza Polańskiego, 2011).

Jak się obecnie przyjmuje wodny pomnik w Eflatun Pınar mógł być czymś więcej niż tylko świątynią na otwartym powietrzu. W przeciwieństwie do innego hetyckiego  sanktuarium w Yazılıkaya teren nie stwarzał dogodnych warunków do rzeźbienia i modelowania  w skałach (Kapełuś 2008:143). Najnowsze badania i analizy wskazują, iż budowla z Eflatun Pınar była w czasach świetności państwa hetyckiego wyjątkową świątynią przy źródle ozdobioną od strony północnej płaskorzeźbami.

Wszystkie poznane do tej pory wodne monumenty pozbawione są fasady, a posągi bóstw wyłaniały się bezpośrednio z wody. Jednakże nowatorskie rozwiązanie z terenu Pizydii spowodowało, że zabytek stał się bardziej wyeksponowany (Mellart 1962:115-116).

Wydaje się, że zbiornik wodny powstał w sposób naturalny, dzięki wąskiej szczelinie  w skale wapiennej. Stworzona przez człowieka zapora z dwóch rzędów ortostatów wypełnionych gruzem podnosi poziom wody nawet do 35 metrów. Obecnie z głównego basenu wyłaniają się kamienie, które umożliwiają przejście suchą stopą. W czasach świetności zabytku całe założenie znajdowało się w wodzie i nie było do niego dostępu. Kamienie zatem nie są elementem zaprojektowanym przez hetyckich budowniczych. Niektórzy badacze uważają, że tama istniejąca w pobliżu jest efektem działań późniejszych, jednakże nic z przeprowadzonych badań nie wskazuje na to, że basen jest późniejszy od monumentu (Mellaart 1962:116,117). Sanktuarium wzniesione jest ze ściśle dopasowanych bloków trachytu, miało 3.85 metra wysokości oraz 6,83 metrów szerokości  (Śliwa 2005:304).

Płaskorzeźby znajdujące się na nim są bardzo zniszczone, ale wyraźnie widać pewne innowacyjne przedstawienia w sztuce hetyckiej. Z reguły bardzo popularne było ukazywanie bóstw z profilu, tak jak jest to widoczne na wielu hetyckich reliefach czy pieczęciach. Natomiast w Eflatun Pınar mamy do czynienia z bóstwami wyobrażonymi przez artystę en’ face, z czym bardzo rzadko można się spotkać w tym kręgu kulturowym (Akurgal 1990:323).

Na pierwszy rzut oka widać dwie centralne główne figury, siedzące na tronach. Ich wymiary wynosiły 0,50 metra na 0,25 metra Prawdopodobnie ukazano tu boginię i boga – dwa bóstw solarne. Nad każdym z nich znajduje się uskrzydlony dysk słoneczny (Bryce 2002:159). Bóg ukazany po stronie lewej, siedzi na tronie, a na głowie na wysoką czapkę, podobną do tych ukazanych na głowach bogów w Yazılıkaya. W centralnym punkcie są dwa bloki skalne, gdzie wyobrażono dwie postaci frontalnie, w rozkroku z rozpostartymi rękoma. Po prawej stronie znajduje się bogini, również w pozycji siedzącej. Niestety stan zachowania reliefu znacznie utrudnia szczegółowy opis tej postaci. Boska para otoczona jest demonami, które ochraniają ją przed siłami zła. W części dolnej widać 5 bogów lub demonów, prawdopodobnie również siedzących. Ukazani są en’face, ich ręce skrzyżowane są na piersiach, a na głowach widać wysokie czapki. Dolna partia tych postaci przypomina łuskę, co może również świadczyć o ich demonicznym charakterze. Natomiast powyżej, dookoła pary bogów znajduje się łącznie dziesięć innych postaci. W rogach zabytku znajdują cztery większe bloki kamienia, na których wyryto postaci w rozkroku i z rękami skierowanymi ku górze. W prawym górnym rogu jest wyobrażenie kobiety ubranej w długą plisowaną spódnice. Jest ona również ukazana frontalnie z wysoko wzniesionymi rękami. Całość zabytku wieńczy ogromny dysk słoneczny (Canby 1989:123).

Do końca nie wiemy w jakim celu wzniesiono to sanktuarium i jaką miało formę architektoniczną w czasach swojej świetności. Wydaje się, że na prawo od fasady znajdowała się jeszcze jedna budowla, która miałaby funkcjonować w tym kompleksie. Według J. Mellaarta (1962:117), miejsce to mogło być otoczone murem, który odgradzał  sanktuarium od świata zewnętrznego, tworząc temenos (Mellaart 1962:17).

Część uczonych przyjmuje, że na szczycie stały dwie monumentalne figury bóstw. Po analizie rzeźby z terenu pobliskiego Fassilar, która przedstawia głowę sfinksa, uważa się, iż podobna mogła znajdować się  w Eflatun  Pınar (Arnaud 1982:156).

Nieprzypadkowe wydaje się wybranie tego miejsca na sanktuarium. Woda – rzeki, źródła, jeziora w pradziejach zawsze kojarzone były z siedliskami bóstw. Wiele ludów uważało, że w takich miejscach najłatwiej jest kontaktować się z bóstwem ze względu na jego bliskość. Wierzono, że bogowie zamieszkują te miejsca i dlatego tu składano ofiary lub jak w Eflatun Pinar wznoszono dla nich sanktuaria (Macqueen 2001:112).

Istnieje wiele interpretacji dotyczących przedstawień bóstw oraz  przeznaczenia tej monumentalnej budowli.  Mellaart (1962:115) przyjmuje, że sanktuarium w Eflatun Pınar miało formę dwóch monumentalnych posągów (nie zachowanych do dnia dzisiejszego) stojących lub siedzących na platformie ozdobionej reliefami bóstw. Według niego pierwsze mogły powstać figury dwóch głównych bóstw, a dopiero później pokryto dekoracjami pozostałe bloki kamienne. Jednak nie znaleziono górnej części posągu w pobliżu pomnika. Ewentualną pozostałością jednego z nich miałby być wielki leżący nieopodal ogromny blok. J. Mellaart (1962:115) jest zdania, że cały kompleks był najważniejszą świątynią regionu zachodnioanatolijskiej strefy wpływów hetyckich (1962:115).

Uważa on, że monument służył raczej jako baza lub platforma dla innego, większego przedstawienia bóstwa. Tego posągu dopatruje się w Fasilar, gdzie znajduje się figura analogicznego bóstwa (Kubala 1998:103 ; Mellaart 1962:115-116)Podobną tezę przyjmuje polski badacz Maciej Popko, który uważa, iż na szczycie zabytku stała jedna figura (Popko 1995:141).

Fig. 2. Hetycki Monument w Eflatun Pınar (Zdjęcie dzięki uprzejmości prof. dr hab. Tomasza Polańskiego, 2011).

 Inny badacz kultury hetyckiej K. Bittel sądzi, że olbrzymy wyobrażone w górnej kondygnacji mają, według niego, zwierzęce rysy twarzy, a dolne partie ich ciał  przypominają ludzkie. Natomiast dwa główne i największe  przedstawienia wyobrażone na fasadzie mają zdecydowanie kształty ludzkie. Zdaniem Bittela po stronie lewej wyobrażono bóstwo męskie, natomiast od strony prawej ukazane jest bóstwo żeńskie. Te dwie postacie bogów interpretowane są przez Bittela jako bogowie solarni. Na aspekt solarny ukazanych tu być może bóstw wskazywać mogą umieszczone powyżej ich głów uskrzydlone dyski słoneczne, znane dobrze ze sztuki egipskiej. Natomiast istoty, których ręce uniesione są do góry uważa za atlantów. Figury, które ukazane zostały w dolnej partii monumentu posiadają kończyny zdecydowanie zwierzęce oraz ludzkie głowy z brodami. Na bloku górnym znajdującym się między bóstwami ukazano postać ludzką (za Kubala 1998:102).

Turecki badacz E. Akurgal (1990: 323) uważa, że bóstwa ukazane na pomniku to bóg gór w wysokim, ostro zakończonym nakryciu głowy oraz bogini źródeł przedstawiona we fryzurze nawiązującej do egipskiej bogini Hathor. Według niego przedstawiono tu główne czynniki decydujące o urodzaju i plonach. Przyjmuje zatem, iż ziemia jest symbolizowana obecnością boga gór. Woda ukazana jest jako personifikacja bogini źródeł oraz słońce, które tu ujęto jako 3 uskrzydlone tarcze. Sanktuarium reprezentuje według E. Akurgala (1990:323)  świetnie rozwiniętą technikę murów kwadratowych, w której strona prawa doskonale odpowiada stronie lewej (1990:323 ; Kubala 1998:103).

Koncepcja R. Naumanna (za Mellaart 1962: 111-114) sugeruje, że zabytek powstał jako kultowa terasa z fasadą ozdobioną reliefami. Budowla nie miała wewnętrznego pomieszczenia, a służyła według niego za święte miejsce, w którym oddawano cześć parze bóstw. Przedstawione są one na fasadzie, a ich wygląd sugeruje, że mogą być one bóstwami solarnymi. Cała konstrukcje była zwieńczona jakimś elementem, niestety niezachowanym do naszych czasów (Kubala 1998:103).

W tekście polskiej badaczki Agaty Kubali pojawia się bardzo interesująca interpretacja badaczy niemieckich, którzy skłonni są twierdzić, że wyobrażenia znajdujące się na monumencie są faktycznie zaszyfrowanym, hieroglificznym pismem luwijskim. Ich zdaniem układ kamiennych bloków nie jest przypadkowy. Celowo zostały ułożone w ten sposób, aby swoim wyglądem przypominały znaki pisma luwijskiego (Kubala 1998:105).

Warto nadmienić, iż w kwestii zabytku w Eflatun Pinar głos zabrał polski badacz, Maciej Popko (1980), który stwierdza, że płaskorzeźby przedstawiają boga i boginię w towarzystwie pięciu demonów o zwierzęcych głowach. Popko nawiązuje do teorii Mellaarta, stwierdzając, że monument mógł pełnić rolę bazy lub platformy (Popko 1980:133).

Do omówienia pozostała jeszcze jedna ważna kwestia – kto i kiedy wzniósł tą budowlę. Bezsprzecznie uważa się, iż powstała ona w czasach dominacji Hetytów na terenie Pizydii. Pomnik powstał dzięki działalności budowlanej ludu hetyckiego, świadczy o tym styl architektoniczny jak i rzeźbiarski. Z tym zgadzają się praktycznie wszyscy zajmujący się tą tematyką (Mellaart 1962:117).

Większość badaczy proponuje, aby sanktuarium wodne w Eflatun Pınar datować na późne lata XIII wieku p.n.e. Takie datowanie pozwala umieścić pomnik w czasach panowania Tuthalijasa IV bądź jego syna Arunuwaldusa. Jak wiemy Tuthalijas IV był bardzo aktywnym władcą i to właśnie za czasów jego panowania postało wiele świątyń   i obiektów sakralnych.

Jednakże nie ma pewności czy monument powstał z inicjatywy jakiegokolwiek hetyckiego władcy. Wiadomo, że wszystkie zabytki które wzniesiono z polecenia króla opatrzone są inskrypcją z jego imieniem, jak to ma miejsce np. w Yazılıkaya. Natomiast omawiany zabytek pozbawiony jest takiej inskrypcji (Mellaart 1962:117).

Nie ulega wątpliwości, iż pomnik ten jest wyjątkowy i nie ma on analogii do innych odnalezionych zabytków hetyckich. Monument ten potwierdza regułę dotyczącą magicznej roli wody, źródeł oraz rzek w starożytności. To właśnie takie miejsca łączone były przez starożytnych, nie tylko Hetytów, ale i Celtów oraz przez inne ludy prehistoryczne z strefą sacrum.  Wierzono, iż w tych miejscach świat śmiertelników łączy się ze światem bogów.

Fig. 3. Rekonstrukcja wg. J. Mellaarta (Źródło).

Fig. 4. Plan sytuacyjny (Źródło)

 

Stela Nabuchodonozora II z Karkemisz

Ostatni sezon wykopalisk prowadzonych w ruinach starożytnego miasta Karkemisz w Turcji dostarczył wielu interesujących odkryć. Najbardziej spektakularnym z nich jest kamienna stela z inskrypcją w piśmie klinowym. Zabytek pochodzi z okresu nowobabilońskiego a dokładnie z czasów panowania Nabuchodonozora II (właściwie Nabu Kudurri Usur II). Władca ten zwyciężył w  605 r. p.n.e. w rozgrywającej się pod Karkemisz bitwie z faraonem Necho. Innym ważnym znaleziskiem jest druga tablica z inskrypcją klinową, pochodząca z pałacu Katuwy – hetyckiego króla panującego w Karkemisz w IX w. p.n.e. Ponadto, podczas wykopalisk odkrytych zostało ponad trzysta rzeźb, inskrypcje hieroglificzne w języku luwijskim, jak również mozaiki.

Karkemisz położone jest na granicy syryjsko-tureckiej, nieopodal koryta Eufratu, 60 km na południowy-wschód od tureckiego miasta Gaziantepe i około 100 km na północny-zachód od syryjskiego miasta Aleppo. Część cytadeli stanowiska zajmowane jest obecnie przez turecką bazę wojskową. Stanowisko to zasiedlone było od epoki neolitu. Miasto Karkemisz jest wymieniane w dokumentach z archiwów z III tysiąclecia z Ebli i z II tysiąclecia z Mari. Karkemisz był ważnym ośrodkiem mitannijskim od połowy II tysiąclecia aż do podboju dokonanego przez hetyckiego króla Supiluliumy I  (1344-1322), kiedy weszło w obręb Imperium Hetyckiego. W następnych stuleciach przechodziło kolejno pod zwierzchnictwo  asyryjskie, egipskie i babilońskie.

 Egipcjanie wykorzystali próżnię polityczną, jaka zaistniała na obszarze Syrii po upadku imperium Asyrii do rozszerzenia swoich wpływów na obszar od wybrzeży Morza Śródziemnego po syryjski łuk Eufratu a w Karkemisz zlokalizowali swój garnizon. Garnizon ten został podbity w 605 roku przez władcę Babilonii – Nabuchodonozora II.

 Pierwsze badania wykopaliskowe prowadzone w Karkemisz przez British Museum w latach 1911-1914 objęły pozostałości z okresu późnohetyckiego i okresu asyryjskiego (fortyfikacje, pałace, świątynie, bazaltowe reliefy). Lokalizacja Karkemisz na wybrzeżu Eufratu zapewniała łatwy dostęp do wody, co umożliwiało umieszczenie głównych bram przy źródłach i doprowadzenie wody z rzeki do miasta. Ponadto, ze względu na lokalizację,  stanowisko stanowiło również w starożytności punkt  strategiczny na szlaku handlowym łączącym wybrzeże śródziemnomorskie z górnym dorzeczem Tygrysu i Eufratu oraz z mezopotamskim interiorem.

Położenie miasta Karkemisz

Wykopaliska archeologiczne w Karkemisz w latach 1911-1914

Wykopaliska archeologiczne w Karkemisz w roku 2013

Polecamy również ciekawy artykuł o tym znalezisku na stronie Archeologia biblijna

Źródło: World Bulletin

 

Nowe odkrycie w Tell Basta (Egipt)

W regionie Al – Sharqiyah (północno-wschodni Egipt) odkryto posąg przedstawiający trzy postacie, czyli tzw. triadę, w tym słynnego faraona Ramzesa II. Według badaczy oznacza to, że za królów XIX dynastii okolica miała dużo większe znaczenie niż jak dotąd sądzono. Na większą rangę regionu nie było też żadnych dowodów archeologicznych np. w postaci zabytków sztuki. Wspomniana rzeźba wykonana jest z czerwonego granitu i ma 2,47 m wysokości i ok. 1,9 m szerokości.  Odkrycia dokonano podczas wykopalisk niemiecko – egipskiej misji archeologicznej w pobliżu świątyni Bastet (w mitologii egipskiej bogini miłości, domowego ogniska, muzyki, tańca, także płodności) na stanowisku Tell Basta. Zgodnie z przekazanymi przez członkinię projektu informacjami – dr Eve Lange, posąg został znaleziony już w listopadzie 2012 roku, ale wymagał i dalej wymaga dalszych badań, aby właściwie określić trzy postacie tworzące całość przedstawienia.

Położenie regionu Al – Sharqiyah.

Według Ministerstwa Starożytności Egiptu obszar Al – Sharqiyah jest uważany za jeden z regionów najbardziej bogatych pod względem liczby stanowisk archeologicznych w delcie Nilu. Ministerstwo podkreśla: „najstarsze odkrycia w tym miejscu sięgają IV dynastii. Był to ważny ośrodek religijny i jedna z  regionalnych stolic. Ze względu na położenie nieopodal „wschodnich bram Egiptu”, obszar ten niejako naturalnie „wychodził” na przybyszów ze Wschodu, którzy mogli przybyć w to miejsce np. przez Synaj. Region ten był świadkiem wielu wojen i bitew, widział rzesze zdobywców i najeźdźców, ma ogromne znaczenie historyczne i geograficzne, które musi jednak jeszcze zostać dla pewności poparte wynikami badań archeologicznych, między innymi takimi jak w Tell Basta”.

Dr Eve Lange opisała znalezisko jako niespodziewane: „Odkrycia dokonano  w dromosie położonym na osi ulicy prowadzącej z centrum miasta do świątyni Bastet. Właśnie na tej osi zaczęliśmy niedawno wytyczać nowe wykopy w celu zbadania historii tego obszaru miasta. Ślady po monumentalnym, brukowanym dromosie, bez wątpienia wskazują na to, że była to jedna z głównych ulic miasta w późnym okresie dynastycznym. Duże liczby znalezionej podczas wykopalisk zniszczonej ceramiki z różnych późniejszych okresów pokazały archeologom, że obszar ten gdy tylko został opuszczony, był cały czas otwarty i pozostawał niezabudowany przez bardzo długi okres czasu , przynajmniej do początku okresu rzymskiego w Egipcie”, napisała w oświadczeniu dr Lange.

Poprzez specyficzny klimat panujący w regionie i wiejący tam przez większość czasu silny wiatr, odkryty zabytek został dość poważnie uszkodzony. Archeolodzy nie mogli przez długi czas znaleźć inskrypcji w żadnej części statui. W końcu, w jego tylnej części odkryto kartusz z zachowanym imieniem tronowym tzw. prenomenem Ramzesa II. Do pewnej identyfikacji pozostałych dwóch postaci flankujących króla i potwierdzenia hipotez naukowców potrzebne będą jednak dalsze badania zabytku.

Ministerstwo Starożytności podkreśla, że jest to już drugi posąg odkryty na tym obszarze przez niemiecko – egipską misję archeologiczną zaangażowaną w Tell Basta Project. Wskazują oni również, że odkrycie to może wskazywać na fakt, iż w okolicy znajduje się druga świątynia. Oba odkryte posągi zostały przeniesione do, znajdującego się „pod chmurką”, muzeum archeologicznego w Tell Basta.

Odkryta rzeźba przedstawiająca triadę – środkowa postać to wizerunek Ramzesa II.

Źródło:

http://www.dailynewsegypt.com

 

Archeolodzy odkryli pozostałości miasta Idu

W Kurdystanie na obszarze północnego Iraku, niemieccy i iraccy archeolodzy podczas wspólnych badań powierzchniowych odkryli pozostałości starożytnego miasta Idu.

Inskrypcje klinowe, zabytki sztuki i prawdopodobne ruiny co najmniej jednego pałacu wzniesionego tysiące lat temu to najciekawsze z pozostałości, które zostały odkryte w tym starożytnym mieście.

Stanowisko położone jest w dolinie, na północnym brzegu Małego Zabu. Liczne pozostałości są teraz częścią, wznoszącego się na ok. 10 m nad otaczający go teren, tellu (czyli wzniesienia/wzgórza utworzonego z nawarstwiających się wskutek długotrwałego osadnictwa, pozostałości szczątków osad ludzkich). Najwcześniejsze ślady bytności ludzi w tym miejscu sięgają czasów neolitycznych,  wspócześnie zaś  na szczycie tellu znajduje się kurdyjska wioska​​ o nazwie Satu Qala.

Starożytne miasto swój największy rozkwit osiągnęło między 1300 a 800 r. p.n.e., a więc głównie w tzw. okresie średnioasyryjskim oraz na początku nowoasyryjskiego. W tym czasie miasto i przyległe do niego tereny były pod kontrolą Imperium Asyryjskiego. Gdy Asyria przeżywała trudny okres, miasto stało się na okres ok. 140 lat samodzielnym królestwem, by w końcu ponownie popaść w zależność od odrodzonej się Asyrii.

Naukowcy byli w stanie określić starożytną nazwę miasta, gdy podczas badań tego obszaru w 2008 roku, jeden z lokalnych mieszkańców przyniósł im inskrypcję, która zawierała nazwę miasta, a więc tytułowe Idu. Wykopaliska prowadzone były w latach 2010 i 2011, a niemiecko-iracki zespół archeologów przedstawił odkrycie w najnowszym wydaniu czasopisma Anatolica.

„Bardzo niewiele wykopalisk archeologicznych prowadzonych było w irackim Kurdystanie przed 2008 r.” – mówi Cinzia Pappi, archeolog z Uniwersytetu w Lipsku, członek projektu. Wojna i trudna sytuacja polityczna w Iraku w ciągu ostatnich 30 lat uniemożliwiała wręcz pracę na tym terenie. Dodatkowo archeolodzy w czasie, gdy badania były jeszcze możliwe do przeprowadzenia wykazywali tendencję do wybierania do badań stanowisk archeologicznych na południu Iraku, w miejscach takich jak np. słynne Uruk  czy Ur.

Skutki najnowszej historii Iraku są do dzisiaj widoczne na samym tellu. W 1987 roku Saddam Husain zaatakował okolicę i częściowo spalił mieszczącą się na szczycie wzgórza wieś, która jest dziś ruiną obok współczesnych domostw. „Była to część większej kampanii przeciwko Kurdom i ślady tego ataku są nadal widoczne,” mówi Pappi.

Kiedy Idu było niezależnym miastem i stało się królestwem, jeden z jej władców, imieniem Ba’ilanu, postanowił zbudować wspaniały pałac królewski. W jednej z odnalezionych inskrypcji czytamy: „Pałac, który zbudował był większy niż jego przodków”.

Z dekoracji w pałacu zachowały się m. in. sfinks ukazany na cegle glazurowanej z napisem w piśmie klinowym: „Pałac Ba’auriego, króla Idu, syna Edima, który również był królem Idu”. Podobnie brzmiąca inskrypcja była przy znalezionym nieopodal przedstawieniu mężczyzny trzymającego konia za wędzidło.

Nawet w czasie panowania asyryjskiego, kiedy Idu było miastem „wykorzystywanym” przez Asyrię do administrowania terytorium wokół niego, pięknie zdobione pałace dalej były wznoszone i rozbudowywane. Na przykład, zespół archeologów odkrył fragment glazurowanej płyty, której kolorowe dekoracje to palmety, granaty i zygzakowate wzory. Przetrwała niestety tylko część znajdującego się na niej napisu, który brzmi: „Pałac Aszurnasirpala, króla Aszur […]”. Najprawdopodobniej inskrypcję łączyć można z królem Aszurnasirpalem II (883-859 r. p.n.e.). Inskrypcja uwieczniała zapewne fakt przebudowy lub rozbudowy wcześniejszego pałacu przez władcę Asyrii.

Innym intrygującym artefaktem, który prawdopodobnie pochodzi z pałacu, jest pieczęć cylindryczna, datowana na VII/VI w. p.n.e. Scena ukazuje fragment mitu (?).

Na scenę składa się łucznik klęczący przed gryfem, gwiazda (symbol bogini Isztar), księżyc, dysk słoneczny i symbol płodności. Łucznik to prawdopodobnie bóg Ninurta pełniący ważną rolę  w panteonie bóstw asyryjskich.

Archeolodzy chcieliby kontynuować prace na szerszą skalę, jednakże przed przeprowadzeniem kolejnych badań terenowych obejmujących większy teren, naukowcy będą musieli uzyskać zgodę zarówno od władz lokalnych, jak również od samych mieszkańców wsi.

Szeroko zakrojone prace ziemne związane z wykopaliskami będą skutkowały zniszczeniem części domostw należących do współczesnej wioski Satu Qala. Niestety, obecnie rząd Kurdystanu ani mieszkańcy nie wydali jeszcze zgody na dalsze prace i wykopaliska na tellu są obecnie niemożliwe do zrealizowania.

Chociaż wykopaliska nie są możliwe, zabytki i artefakty już wydobyte podczas badań powierzchniowych niedawno poddane zostały wstępnej analizie i czekają na bardziej szczegółową publikacje wykonaną przez zespół naukowców w niedalekiej przyszłości.

Archeolodzy planują również przebadać całą okolicę wzgórza, aby uzyskać więcej informacji na temat terenu wokół starożytnego miasta Idu i określić jego granice.

Na podstawie:

http://www.livescience.com/

 

Niezwykłe odkrycia ostatnich lat na Malcie!

W dniu dzisiejszym Archeologia Wschodu pragnie przedstawić artykuł Katarzyny Pawłowskiej, studentki V roku archeologii w Instytucie Archeologii UW. 

Niezwykłe odkrycia ostatnich lat na Malcie!

Malta. Na tej małej wyspie na Morzu Śródziemnym w ostatnich latach odnaleziono wiele ciekawych i przyciągających uwagę znalezisk.

Początki cywilizacji  tego wyspiarskiego kraju sięgają V tysiąclecia p.n.e. Wyspa przez wszystkie stulecia przechodziła z „rąk do rąk” – osadnicy pochodzący z Sycylii, Fenicjanie, Kartagińczycy, Rzymianie, Arabowie, a w późniejszych latach Brytyjczycy. Ze względu na swoje wyjątkowe położenie dzisiejsi archeolodzy mogą dokonywać zaskakujących odkryć.

W ostatnich latach w pozostałościach megalitycznej świątyni (miejscu kultu) znalezionej w miejscowości Tas- Silg (południowo – wschodnia część wyspy) dokonano zdumiewającego odkrycia.

Sama świątynia użytkowana była od czasów neolitu do IV w. n.e. – w okresie fenicko-punickim świątynia poświęcona była bogini Asztarte, w okresie rzymskim bóstwu Juno, aż stała się świątynią bizantyjską. Włoscy archeolodzy z Uniwersytetu  La Sapienza odkryli kamień – agat, na którym znajdował się napis zapisany pismem klinowym datowany na około XIII w. p.n.e. Według odkrywców kamień (w kształcie półksiężyca) lub zabytek, którego był częścią, poświęcony był bogowi księżyca Sinowi, czczonemu w Nippur w starożytnej południowej Mezopotamii. Prawdopodobnie był on wotum złożonym wcześniej w świątyni w Nippur. Malta jest więc najdalej wysuniętym na zachód miejscem, gdzie odkryto znalezisko pochodzące z Mezopotamii z inskrypcją zapisaną pismem klinowym.

Jak kamień mógł dostać się na wyspę? Tego nie wiadomo. Odkrywcy, uważają że mógł dostać się na nią po splądrowaniu świątyni w Nippur dzięki kupcom cypryjskim bądź mykeńskim jeszcze w starożytności. Według interpretacji ks. Wernera Mayer’a z Papieskiego Instytutu w Rzymie kamień mógł dostać się na Maltę za pośrednictwem pielgrzymów wracających ze świętego „Miasta Księżyca” – czyli właśnie Nippur.

Zagadką pozostaje fakt, że w Mezopotamii nie odnaleziono innych zabytków wykonanych z agatu. Może to sugerować, że tak rzadki monument musiał być niezwykle cennym materiałem użytym jako wotum i wydaje się być unikatową darowizną dla świątyni.

Pochodzenie samego agatu nie jest znane ale najbliższe miejsca wydobycia tego półszlachetnego minerału  znajdowały się na wschód od Mezopotamii, a najdalej wysuniętym punktem były Indie. Ciekawostką jest fakt, iż w starożytności na południu Sycylii także wydobywano ten minerał. Nawet nazwa kamienia – agat, pochodzi od rzeki znajdującej się na Sycylii – Achates (współcześnie Dirillo). W związku z tym wysunąć można inną hipotezę o obecności tego kamienia na Malcie. Może było to wotum pielgrzyma z terenów Malty lub Sycylii który złożył go w Nippur, a ten w czasach zniszczenia i splądrowania świątyni wrócił  na wyspę.

Kolejnym interesującym znaleziskiem ostatnich lat były niezwykłe grobowce wykute w skale. Odkrycia dokonano w czasie trwania prac podczas budowy szpitala w miejscowości Zejtun w południowej części Malty. Towarzystwo Archeologiczne, którym kieruje prof. Anthony Bonnano odkryło znajdujące się na dużej przestrzeni skupisko grobowców skalnych w pobliżu miejsca (Barrani) gdzie w latach 60-tych ubiegłego wieku już odnaleziono pierwsze takie grobowce. Nowe znalezisko prawdopodobnie pochodzi z czasów punickich, rzymskich oraz czasów wczesnego Chrześcijaństwa (mniej więcej od 500 r. p.n.e. do 500 r. n.e.).  Jak podają nieoficjalne źródła w skupisku grobowców mogło znajdować się ponad 70 pochówków z tego okresu.

Malta jest wyspą, o której niewiele się mówi w kontekście archeologii szeroko pojętego rejonu Morza Śródziemnego, dlatego warto zwrócić na nią uwagę. W niedalekiej przyszłości okaże się co mogą przynieść kolejne sezony wykopaliskowe na maltańskich stanowiskach.

Ilustracje:

Miejsce wykopalisk

Położenie nekropoli

Grobowce

Źródła:

http://www.culturaitalia.it/opencms/en/contenuti/focus/focus_1072.html

http://wirtizzejtun.com/2012/04/20/archaeology-more-tombs-discovered-at-zejtun/

A._Cutajar_N._et_al._2012._The_Zejtun_Villa_and_its …

 

Tajemnicze znalezisko z Tel Hazor

To pierwsze takie znalezisko poza granicami Egiptu. Na wybrzeżu lewantyńskim, na stanowisku Tel Hazor w północnym Izraelu odkryto łapy egipskiego sfinksa. Jak na razie nikt nie ma pewności jak one mogły się tam znaleźć. Pierwsze komentarze naukowców podkreślają, iż jest to znakomite, bardzo interesujące i zarazem intrygujące odkrycie.

Położenie Tel Hazor (mapa na lic. Creative Commons).

 Na łapach sfinksa odnaleziono inskrypcje hieroglificzną, którą przetłumaczyć można jako Horus Ka-Chet, co jest egipskim imieniem, znanym szerzej pod jego grecką formą, faraona Mykerinosa, który władał Egiptem w czasach IV dynastii, a więc ok. 2500 lat p.n.e. Pomimo faktu, iż znaleziono tylko niewielką część całości sfinksa, jego odkrywca – archeolog Amnon Ben-Tor – sądzi, że jest to bardzo ważne odkrycie, które może się przytrafić w zawodzie archeologa tylko raz w życiu. Według izraelskiego badacza sfinks mógł mieć ponad 1 m wysokości i musiał ważyć ponad 500 kg.  Ważności odkryciu dodaje fakt, iż jeszcze nigdzie i nigdy nie znaleziono sfinksa z inskrypcją faraona Mykerinosa, włączając w to sam Egipt – ten egzemplarz jest pierwszym na świecie. Wstępnie uzyskane wiadomości dalej jednak nie odpowiadają na podstawowe pytania, takie jak to, w jaki sposób sfinks się tu znalazł. Według A. Ben-Tora mógł być to np. prezent egipskiego władcy z IV dynastii dla lokalnego króla rezydującego kiedyś w Tel Hazor. Izraelski badacz kontynuuje wykopaliska i  ma ogromną nadzieję znaleźć w niedalekiej przyszłości pozostałe fragmenty sfinksa, wierząc, że odkryte łapy tej rzeźby nie są wszystkim co z niej pozostało w ruinach tego starożytnego miasta.

Zdjęcie lotnicze stanowiska Tel Hazor (na lic. Creative Commons).

Łapy sfinksa znalezionego w Tel Hazor (Źródło: http://www.timesofisrael.com).

• Nota na podstawie krótkiego artykułu i filmu, źródła: CNN oraz http://www.timesofisrael.com
• link do filmu tutaj!