Z cyklu “Zarys dziejów Hetytów” – część V: Synkretyzm w sztuce państw neohetyckich

Drodzy Czytelnicy! W dniu dzisiejszym chcielibyśmy przedstawić Państwu kolejny artykuł z cyklu „Zarys dziejów Hetytów” autorstwa Katarzyny Jeleń-Motarskiej – doktorantki w Zakładzie Archeologii Egiptu i Bliskiego Wschodu działającym w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Serdecznie zapraszamy do zapoznania się z artykułem! Życzymy przyjemnej lektury!

Synkretyzm w sztuce państw neohetyckich

       Państwo hetyckie, silny organizm polityczny funkcjonował na terenach anatolijskich i północnosyryjskich w latach ok.1800-1200 p.n.e. Dramatyczny koniec państwa hetyckiego nastąpił w czasach panowania króla Tuthalijasa IV, w trakcie wydarzeń związanych z tzw. atakiem Ludów Morza około 1200 roku p.n.e. (Śliwa 2005:301). Państwo hetyckie przestało istnieć, stolica Imperium Hattuşaş zostało zburzone i spalone. Stolica hetycka wkrótce po zburzeniu została zajęta przez plemiona Frygów. Choć Imperium Hetyckie rozpadło się z kilku przyczyn pamięć o nim trwała jeszcze przez długi czas wśród ludów Wschodu, czego przykładem mogą być wzmianki w kronikach asyryjskich z XI wieku p.n.e. które wspominają o terenie północnej Syrii używając określenia „wielki kraj Hatti”. W dalszym ciągu ludność zamieszkującą wspomniany teren nazywano Hetytami (Popko 1980:225 , Bryce 2005:351).

       W południowo – wschodniej części dawnego królestwa hetyckiego nadal rozwijała się kultura hetycka (Gurney 1970:59). Wydaje się ze źródeł archeologicznych oraz przekazów źródeł starożytnych, że nawałnica Ludów Morza ominęła miasta leżące na linii Karkemisz, Lidar Höyük oraz Arslantepe (Malatya). Świadczyć o tym mogą kontynuujące się tu dynastie hetyckie pochodzące jeszcze sprzed 1200 roku p.n.e. Jako, że te tereny nie zostały zniszczone wiele większych i mniejszych miast w ciągu dalszym kontynuowało tradycję, wierzenia i sztukę, które rozwijały się na terenie Imperium Hetyckiego przed rokiem 1200 p.n.e. To na tym terytorium przetrwały elity i przedstawiciele władzy książęcej i królewskiej. Ludność hetycka, która przeżyła klęskę głodu oraz najazd Ludów Morza skierowała się na tereny południowej Anatolii oraz północnej Syrii (Gurney 1970:58 ; Klengel 1974:69). Informacje o przemieszczających się na wschód grupach ludności hetyckiej podają źródła asyryjskie, co również jest widoczne w prowadzonych na tych obszarach badaniach archeologicznych (Bryce 2005:349).

       Sytuacja kulturowa na wyżej wymienionych terenach była w omawianym okresie bardzo skomplikowana, gdyż dalej kontynuowały się tu tradycje hetyckie, jednakże w połączeniu  z nowym czynnikiem luwijskim. W dalszym ciągu natomiast promieniowały na ten region silne wpływy huryckie ( Śliwa 2005: 333). Dzieje nowohetyckich  jednostek znamy głównie ze źródeł asyryjskich. Wzmianki te dotyczą przede wszystkim obszarów, którymi politycznie zainteresowani byli Asyryjczycy tj. od Meliddu (Milid, Arslantepe) i Kommagene, na wschodzie po Pirindu w Cylicji Górzystej i Tabal na północ od Taurusu. W skład mieszanki etnicznej i kulturowej jaka zaistniała na tym terenie wchodziła jeszcze ludność semicka, w której znalazły się plemiona aramejskie i fenickie. Dodatkowo należy wspomnieć o wzrastających wpływach asyryjskich na teren dawnego Imperium Hetyckiego (Śliwa 2005:333).

       Ludność, która obecnie nazywana jest w literaturze nowohetycką, jak się wydaje, wspominana jest również na kartach Biblii (Gurney 1970:59). W Drugiej Księdze Kronik znajduje się wzmianka o królach hetyckich, która dotyczy handlu końmi, sprowadzanymi dla królów hetyckich przez kupców króla Salomona (z Ks. Kronik: 1, 17). Zapewne tych wspominanych w Starym Testamencie Hetytów uważać można za nowohetyckich mieszkańców Syrii (Klengel 1974:124, Bryce 2005:351). Mianem „Hatti” Asyryjczycy, Egipcjanie oraz Izraelici w dalszym ciągu nazywali tereny Anatolii środkowej i południowej (Hawkins 1972:106).

       Rozwój księstw nowohetyckich na terenie południowej Anatolii i północnej Syrii datowany jest na lata ok.1150 – 680 p.n.e. (Śliwa 2005:333). Rozbicie dawnego terenu Imperium na mniejsze księstwa mogło mieć przyczynę w przybyciu nowych osadników, zwłaszcza Aramejczyków, który w omawianym czasie, licznie osiedlali się w różnych częściach Żyznego Półksiężyca oraz Fenicjan, którzy pojawiali się na Syryjsko-libańskim wybrzeżu (Bryce 2005:351).  Na omawianym terenie, po upadku Imperium Hetyckiego uwypukla się inwazja plemion aramejskich (Śliwa 1997:79). Ośrodki aramejskie, silnie rywalizowały z państwami nowohetyckimi. Tradycje luwijsko-hetyckie najdłużej utrzymywały się w Hattenie oraz w Karkemisz, położonym na południe od Eufratu, które pełniło ważną funkcję polityczną w omawianym czasie (Ward 1888:172 ; Hawkins 1972:106 ; Albenda 1988:6). Nowohetyckie państwa znajdowały się w zasięgu oddziaływań Asyrii, która prężnie rozwijała się na terenie Mezopotamii. Każdorazowo, gdy Asyria rosła w siłę atakowała przygraniczne tereny syryjskie oraz rejon południowej Anatolii (Popko 1980:226). Z kronik licznych władców asyryjskich już od  Tiglatpilesara I znane są wspomnienia dotyczące walk z państwami nowohetyckimi.  Za czasów Salmanasara III powstała nawet kolacja księstw nowohetyckich, jednakże nie wytrzymała ona siły najazdów asyryjskich.  Po objęciu władzy przez Tiglatpilesara III (745 – 727) rozpoczął się kolejny okres ekspansji asyryjskiej (Popko 1989:144). Za panowania tego władcy oraz jego następców Salmanasara V (727 -722) oraz Sargona II (722 – 705) zaanektowano do imperium większość księstw nowohetyckich.

        W stolicach księstw nowohetyckich pałace ozdabiane były wapiennymi lub bazaltowymi płytami – ortostatami, na których wyobrażano zwierzęta, sceny polowań lub też rozmaite stworzenia fantastyczne. Typ tego typu zdobień znany jest już z XVIII i XV wieku p.n.e. z pałaców z Alalach, jednakże na terenach nowohetyckich rozwinięto i udoskonalono tą koncepcję. Na ortostatach doskonale widoczne są liczne wpływy zewnętrzne działające na sztukę nowohetycką, w której wyraźny jest synkretyzm łączący tradycję hetycką oraz wpływy aramejskiej czy też asyryjskie. Elementy asyryjskie najpełniej widoczne są na scenach z rydwanami, znanymi z terenu Malatya, Karkemisz czy też Zincirli.  Na zabytku z Malatya (Fig.1), reprezentowany jest tzw. wczesny styl nowohetycki oraz wyraźnie widoczne są wpływy asyryjskie. Warto zaznaczyć, iż motyw walki na rydwanie czy też polowania z rydwanem był nieznany dla sztuki okresu Imperium Hetyckiego.

       Na tym ortostacie (Fig.1) datowanym na IX wiek p.n.e. (Hanfmann 1947:329) przedstawiono, bardzo popularną na terenie asyryjskim scenę polowania na rydwanie. Na niewielkim wozie bojowym znajduje się przedstawienie dwóch mężczyzn – woźnicy i łucznika. Do rydwanu zaprzęgnięty jest jeden koń, tuż przed którym ujęto sylwetkę lwa. Motyw rannego lwa znany jest doskonale ze sztuki nowoasyryjskiej, której błyskotliwe przykłady znane są z pałaców z Nimrud, Niniwy czy też Chorsabad (Akurgal 1966:99-100). Podobne wyobrażenia, wzorowane zapewne na sztuce Asyrii pochodzą także z Karkemisz (Fig.2) i z Zincirli (Fig.3). Wydaje się, iż reliefy z terenu Malatya, Zincirli czy też Karkemisz są jedynie nieudolnymi naśladownictwami sztuki nowoasyryjskiej. Elementy końskiej uprzęży są niedokładnie przedstawione, a wzorce czerpane są jedynie ze sztuki okresu nowoasyryjskiego. Warto zwrócić uwagę na typowe asyryjskie elementy widoczne w postaci ozdoby końskiej głowy w postaci pióropusza czy też dwóch wstęg, które znane są przede wszystkim z asyryjskich płaskorzeźb (Akurgal 1966:101).

      W sztuce nowohetyckiej pojawia się nowy motyw geniusza. Wizerunki geniuszy, czyli fantastycznych stworzeń o ludzkich ciałach, orlich głowach z uszami byka i czasem skrzydłach, w sztuce Bliskiego Wschodu były zawsze popularne. W sztuce hetyckiej te stworzenia fantastyczne najczęściej przedstawiano na pieczęciach, czego przykładem może być zabytek odkryty na terenie stolicy hetyckiej Hattuşaş. Przedstawienia geniuszy istniały już w sztuce hetyckiej, jednakże nie odgrywały w niej ważnej roli, natomiast w sztuce nowoasyryjskiej obserwuje się dużą popularność owego motywu. Stworzenia te chętnie ukazywano na pieczęciach oraz na reliefach. Płaskorzeźby przedstawiają geniusze stojące przy drzewach życia jak i też przy figurach bramnych czy posągach władców. Z Nimrud znane są reliefy, na których ujęto stojące geniusze z czteroma skrzydłami i maczugami lub kropidłami w rękach (Orthmann 1971:321). Na wskutek nasilającej się politycznej ekspansji Asyrii na państwa nowohetyckie, przenikają na te tereny także liczne wzorce kulturowe, które są chętnie wykorzystywane przez artystów nowohetyckich do zdobienia pałaców czy też innych zabytków. W stolicach miast nowohetyckich wyraźnie widać mieszankę rozmaitych stylów w sztuce. Dzięki wyobrażeniom geniuszy najpełniej zauważalny jest ten synkretyzm w kulturze nowohetyckiej. Z terenu Karkemisz pochodzi doskonałe przedstawienie tych dwóch fantastycznych stworzeń (Fig.4), datowane na panowanie Katuwasa tj. ok. 900 rok p.n.e. Z Zincirli natomiast pochodzi analogiczne wyobrażenie (Fig.5) stojącego geniusza z rękoma uniesionymi ku górze, datowane na lata ok.832-810 p.n.e.

       Sylwetka geniusza asyryjskiego odziana została w strój typowy dla bóstw hetyckich okresu Imperium, z charakterystycznym dla wielu przedstawień sfinksów z miast hetyckich, tzw. lokiem hatoryckim. Stwór odziany został w charakterystyczną krótką tunikę hetycką, znaną z wyobrażeń bóstw z okresu Imperium hetyckiego. Poprzez takie zabiegi sztuka państw nowohetyckich stała się zjawiskiem unikatowym i niepowtarzalnym ze względu na panujące w niej najróżniejsze wpływy z zewnątrz jak i  na pielęgnację dawnej hetyckiej tradycji. Dzięki pozostałym na terenach nowohetyckich tradycjom hetyckim oraz wciąż nasilającym się wpływom asyryjskim w sztuce księstw nowohetyckich obserwujemy rozwój i popularność przedstawień geniuszy.

       Warto wspomnieć również o wpływach aramejskich silnie oddziałujących na sztukę nowohetycką. Wybitnymi przykładami stylu aramejskiego są tzw. bazy kolumn czy posągów pochodzące z Zincirli, flankowane wyobrażeniami sfinksów. Przedstawienia sfinksów, czyli stworzeń fantastycznych posiadających lwie ciała, orle skrzydła i ludzkie twarze, były bardzo popularne w sztuce hetyckiej. Wzorzec taki dotarł tam prawdopodobnie z terenów egipskich. Po upadku Imperium motyw sfinksów w sztuce księstw nowohetyckich był nadal żywy i chętnie wyobrażano te stworzenia na reliefach i w rzeźbach pełnych. W Zincirli, w VIII wieku p.n.e. istniały prawdopodobnie dwa warsztaty rzemieślnicze produkujące rozmaite zabytki. Zapewne przedstawienia sfinksów pochodzą z miejsca, w którym główną rolę odgrywała tradycja aramejska, wyraźnie widoczna na wielu zabytków.

        Baza pod kolumnę czy pomnik flankowany jest z dwóch stron, symetrycznie ustawionymi sylwetkami sfinksów (Fig.6) (Wartke 2005:30). Stworzenia posiadają równo ułożone łapy. Ciała stworzeń są masywne i przysadziste, brak im lekkości. Całość tworzy płaską oraz kubiczną kompozycję. Wewnętrzne boki stworzeń ściśle przylegają do okrągłego cokołu bazy, natomiast ich głowy i lwie prontomy wyobrażone zostały w rzeźbie pełnej. Zewnętrzne boki, ujęto w płaskorzeźbie. Z terenu Zincirli znana jest baza pod kolumnę zdobiona tylko jedynym wizerunkiem sfinksa (Fig.7). Te fantastyczne stworzenia posiadają ludzkie twarze o delikatnym modelunku, z niewielkimi nosami i wąskimi ustami. Elementem charakterystycznym dla sztuki aramejskiej są duże oczy, które prawdopodobnie w starożytności były inkrustowane. Kolejną typową dla nurtu aramejskiego cechą są specyficznie ułożone włosy. Fryzury, jakie posiadają sfinksy, złożone są z wielu spiralnych loków i sięgają do ramion stworzeń. Spod loków wystają niewielkie ludzkie uszy przed którymi znajdują się pasma tworzące pejsy (Akurgal 1966:55-56). Lwie prontomy sfinksów ozdobione są wieloma drobnymi elipsami, wypełnionymi w środku kilkoma pionowymi kreskami. Stwory posiadają orle skrzydła płasko położone na lwich ciałach, w przeciwieństwie do przedstawień sfinksów znanych z Karkemisz, gdzie znów silniejsza jest tradycja hetycka (Orthmann 1971:298-299).

       Dzięki w/w przykładom doskonale można wyróżnić liczne wpływy działające na sztukę państw nowohetyckich od upadku Imperium hetyckiego, aż do podboju asyryjskiego. Zabytki pochodzące ze stolic nowohetyckich ukazują piękny synkretyzm, w którym wyraźnie widać nadal żywą tradycję hetycką, która świadomie łączona jest z nasilającymi się wpływami asyryjskimi docierającymi na te tereny poprzez ekspansję polityczną oraz dzięki napływowi ludności aramejskiej, której obecność widoczna jest także na zabytkach sztuki. Reasumując, na zabytkach datowanych na okres świetności państw nowohetyckich doskonale widać kilka odmiennych nurtów w sztuce, doskonale ze sobą połączonych i tworzących logiczną oraz spójną całość.

Przedstawienie polowania na lwa, Malatya (Wzgórze Zamkowe), fot. T. Bilgin

Rydwan, walka na rydwanie, Karkemisz (Długi Mur), fot. T. Bilgin

Walka na rydwanie, Zincirli (południowa brama Zamku), fot. T. Bilgin

Uskrzydlone geniusze, Karkemisz (Mur Heroldów), fot. T. Bilgin

Uskrzydlony geniusz, Zincirli (wschodnie skrzydło Zamku), fot. T. Bilgin

Baza ze sfinksem, Zincirli (Budowla Południowa), fot. T. Bilgin

BIBLIOGRAFIA:

Albenda P.

1988  P.Albenda, The Gateway and Portal Stone Reliefs from Arslan Tash, Bulletins of the American School of Oriental Research, vol. 271: 5-30

Akurgal E.

1966  E. Akurgal., The birth of a greek art., London

Bryce T.

2002 T. Bryce,  Life and society in the Hittite World, New York

Gurney O.

1970  O. Gurney,  Hetyci, Warszawa

Hanfmann G.M.A.

1947 G.M.A. Hanfmann , Malatya, Fouilles de la Mission Archeologique Francaise dirigees par M.L. Delaporte, Arslantepe, Fascicule I, La Porte des Lions, American Journal of Archeology, vol.51:328-331

Hawkins J.D.

1972 J.D. Hawkins, Buildings inscriptions of Carchemish: The long Wall od sculpture and great staircase, Anatolian Studies, vol.22: 87-114

Klengel E.& H.

1974 E.&H. Klengel, Hetyci i ich sąsiedzi – dzieje kultury Azji Mniejszej od Çatal Hüyük do Aleksandra Wielkiego, Warszawa

Orthmann W.

1971 W. Orthmann ,  Untersuchungen zur späthethitischen Kunst, Bonn

Popko M.

1980 M. Popko, Religie starożytnej Anatolii, Warszawa

Popko M.

1989 M. Popko, Wierzenia ludów starożytnej Azji Mniejszej, Warszawa

Śliwa J.

1997 J. Śliwa, Sztuka i archeologia starożytnego Wschodu, Warszawa – Kraków

Śliwa J.

2005 J. Śliwa, Państwa i ludy wschodniej części basenu Morza Śródziemnego (około 3000/2900 – 332 p.n.e.) (II),  [w:] J. Śliwa (ed.) Wielka Historia Świata 2005, Kraków:187-377

Ward W.H.

1888 W.H. Ward , Umpublished Or Imperfectly Published Hittite Monuments. III. Reliefs At Carchemish, The American Journal of Archeology and of the History of the Fine Arts, vol. 4:172-174

Wartke R.B.

2005, R.B. Wartke, Sam’al : ein aramäischeer Stadtstaat des 10. bis 8. Jhs. v. Chr. und die Geschichte seiner Erforschung, Berlin