Część I – Architektura wczesnochrześcijańskiej i średniowiecznej Armenii
Z nieznacznym opóźnieniem spowodowanym różnymi dodatkowymi obowiązkami, na łamach Archeologii Wschodu prezentujemy sprawozdanie z objazdu naukowego do Armenii i Gruzji, zorganizowanego przez Studenckie Koło Naukowe Archeologii Bliskiego i Środkowego Wschodu „Szarkun”.
Armenia jest najstarszym chrześcijańskim państwem świata. W 301 roku pod wpływem działalności świętego Grzegorza Oświeciciela, król Tyrydades III ustanowił chrześcijaństwo religią państwową. Proces kształtowania się wczesnochrześcijańskiej architektury Armenii był rezultatem połączenia wpływów bizantyjskich i irańskich oraz typowo lokalnych rozwiązań konstrukcyjnych i budowlanych. Przez wieki ormiańska architektura sakralna rozwijała się niezależnie na peryferiach świata śródziemnomorskiego. W konsekwencji stosunkowo szybko można mówić o powstaniu odrębnej i oryginalnej formy charakteryzującej kościoły Armenii. Ponadto za niezwykły fenomen należy uznać świetny stan zachowania większości wczesnochrześcijańskich budowli, który ciężko porównać z jakimkolwiek innym regionem późnoantycznego Wschodu. Mimo niezwykłej wartości naukowej cechującej wczesnochrześcijańska i średniowieczną architekturę Armenii, cały czas fachowa literatura dotycząca tego regionu jest w Polsce bardzo trudno dostępna. Stało się to dla nas źródłem motywacji do zorganizowania objazdu naukowego, którego głównym celem było sporządzenie dokumentacji opisowej i fotograficznej najważniejszych kościołów na terenie Armenii. W opisie kościołów interesował nas przede wszystkim proces zmian w ich formie architektonicznej, a także relacje urbanistyczne jakie łączyły je z sąsiadującymi budynkami. Uwagę zwróciliśmy również na dekoracje oraz sposób funkcjonowania przestrzeni liturgicznej. Dodatkowo skupiliśmy się na zadokumentowaniu wszystkich inskrypcji znajdujących się obrębie chrześcijańskich założeń sakralnych. Interesowało nas przede wszystkim wstępne rozpoznanie ich charakteru i funkcji.
Gruzja i Armenia – miejsca, które zobaczyliśmy
Podczas niecałych trzech tygodni spędzonych w Armenii i Gruzji zwiedziliśmy kilkadziesiąt kościołów. Dotarliśmy do wielu trudno dostępnych miejsc, w których od dawna nie było żadnych turystów. Głównym priorytetem objazdu było zobaczenie możliwie jak największej liczby kościołów wczesnochrześcijańskich i średniowiecznych. Mimo to udało nam się również zwiedzić cmentarzyska z epoki brązu położone przy południowym brzegu jeziora Sevan i najważniejsze stanowiska archeologiczne związane z funkcjonowaniem państwa Urartu. Poniżej przedstawiamy krótką charakterystykę najważniejszych miejsc jakie udało nam się odwiedzić w Armenii.
Stanowisko w Dvin dostarcza niezwykle cennych informacji na temat funkcjonowania ośrodków miejskich w późnoantycznej i średniowiecznej Armenii. Dzięki przeprowadzonym wykopaliskom archeologicznym poznana została zarówno architektura publiczna, sakralna i rezydencjonalna dawnej stolicy Armenii. Więcej na temat samego miasta można przeczytać we wcześniejszym artykule zamieszczonym na naszej stronie pt. „Dvin – stolica późnoantycznej i średniowiecznej Armenii”.
Ruiny katedry w Dvin
Ruiny katedry w Dvin pozwalają na wyodrębnienie trzech faz chronologicznych funkcjonowania budowli. Oglądając pozostałości po wczesnochrześcijańskim kościele wyraźnie widać zmiany w formie architektonicznej budowli. Według rosyjskich archeologów kościół zbudowano na miejscu wcześniejszej pogańskiej świątyni. Na początku IV wieku w jej miejscu powstała trzynawowa, skierowana na wschód bazylika. W V wieku kościół został przebudowany po zniszczeniach spowodowanych podczas wojny z Persja. Od północy, południa i zachodu bazylika została otoczona portykami, a po obu stronach apsydy dobudowano pomieszczenia pomocnicze. Dalszym przekształceniom kościół został poddany w VII wieku. Jego plan uległ centralizacji. Bazylika została skrócona, a w jej centralnej części zainstalowano kopułę wspartą na czterech filarach. W bezpośrednim sąsiedztwie katedry znajdują się również ruiny pałacu katolikosa, zabudowań magazynowych oraz drugiej bardzo słabo zachowanej bazyliki wczesnochrześcijańskiej. Obecnie cała cytadela znajdująca się na wschód od katedry pokryta jest hałdami po radzieckich wykopaliskach, które niemal całkowicie zakryły pozostałości po przestrzeni rezydencjonalnej miasta.
Katedra w Eczmiadzynie do dzisiaj pozostaje siedzibą katolikosa i głównym ośrodkiem kościoła ormiańskiego. Kościół został wzniesiony przez króla Tyrydatesa III, na początku IV wieku bezpośrednio po chrzcie Armenii. Legenda opisuje jak król, niesiony modlitwą Grzegorza Oświeciciela, sam przenosił kamienie do budowy kościoła. W momencie gdy nakazał świętemu zaprzestanie modlitwy upadł pod ich ciężarem. Plan architektoniczny pierwszej fazy kościoła nie jest możliwy do odtworzenia, ponieważ z jego fundacji przetrwało do dzisiaj jedynie kilka bloków kamiennych. W V wieku wczesnochrześcijańska bazylika została przekształcona do formy kościoła centralnego. Konstrukcja podtrzymująca obecną kopułę katedry pochodzi z VII wieku. Ostateczna forma architektoniczna budowli jest rezultatem głównie XVII i XVIII wiecznych transformacji.
Katedra w Eczmiadzynie
Na obszarze Eczmiadzynu zlokalizowane są również dwa kościoły związane z kultem męczennic Ripsime i Gajane. Obie zginęły w okresie prześladowań chrześcijan w III wieku. Już w IV wieku w miejscach ich śmierci wzniesiono kaplice pełniące rolę martyrionów. Lokalizacja wczesnych miejsc kultu męczennic nie jest znana. Wiadomo jednak, że były one bezpośrednio powiązane z monumentalnymi kościołami powstałymi w VII wieku.
Kościół świętej Ripsime w Eczmiadzynie
Całkowicie zachowany kościół świętej Ripsime powstał w 618 roku. Budowle można śmiało uznać za arcydzieło architektury ormiańskiej. Kościół oparty jest na planie krzyża wpisanego w prostokąt. Wszystkie ramiona krzyża zostały zamknięte półokrągłymi eksedrami. Nad centralną częścią kościoła wznosi się monumentalna kopuła wsparta na tamburze, podtrzymywanym przez trompy. Pomiędzy eksedrami ulokowane są nisze o przekroju ¾ koła, które dodatkowo zapewniają dostęp do kwadratowych pomieszczeń pomocniczych umiejscowionych we wszystkich narożnikach kościoła. Krypta położona pod apsydą może być powiązana z IV wiecznym martyrionem poświęconym świętej męczennicy.
Kościół świętej Gajane w Eczmiadzynie
Kościół świętej Gajane powstał w 630 roku. Jego forma architektoniczne wpisuje się w typowy dla VII wiecznej architektury Armenii schemat oparty na planie krzyża greckiego wpisanego w kwadrat. Kopuła wsparta na pendentywach znajdowała się w miejscu przecięcia ramion krzyża. W XVII wieku po zachodniej stronie kościoła dobudowano monumentalny atrium.
Ruiny katedry w Zvartnoc
Katedra w Zvartnoc powstała w miejscu legendarnego spotkania Grzegorza Oświeciciela i króla Tyrydatesa III. Plan kościoła opiera się na terakonchosie wpisanym w koło. Główny trzon budowli jest otoczony przez okrągłe obejście, do którego wiodły trzy monumentalne wejścia. Oparta na czterech poligonalnych filarach kopuła wznosiła się prawdopodobnie na wysokość 28 metrów. Plan katedry nawiązuje swoją formą do słynnych centralnych kościołów znanych z rejonu Syro-Palestyny. O bizantyjskim charakterze budowli świadczą również, wyznaczające granice tetrakonchosu, połączone łukami kolumny o jońskich kapitelach oraz monogramy i bogate zdobienia plecionkowe i floralne znajdujące się na kapitelach. Budowa katedry w 642 roku była prawdopodobnie wyrazem probizantyjskiej polityki prowadzonej przez Nersesa III. Monumentalna konstrukcja powstała na dodatkowym podium, w bezpośrednim sąsiedztwie kompleksu pałacowego.
Plan kompleksu w Zvartnoc (C. Maranci, 2001)
W IV wieku pogańskie świątynie były w Armenii masowo niszczone. W ich miejscu budowano kościoły, często wykorzystując zachowane struktury architektoniczne. Działanie to było elementem propagandy królewskiej, która miała na celu ukazania tryumfu chrześcijaństwa nad religiami pogańskimi. Ponadto kontynuacja funkcjonowania miejsc kultu wiązała się z czynnikami praktycznymi oraz silnie zakorzenioną tradycją miejscową. Świątynie były przeważnie lokowane w eksponowanych, dobrze widocznych miejscach.
Świątynia w Garni
Świątynia w Garni nie została zburzona tylko dzięki temu, że w IV wieku król Chosroes II adaptował ją do roli pałacu letniego. Peripteralna świątynia powstała w drugiej połowie I wieku przypuszczalnie za panowania króla Tyrydatesa I. Ormiański władca prawdopodobnie uzyskał środki do budowy świątyni od Nerona podczas swojego pobytu w Rzymie. W jej bezpośrednim sąsiedztwie w 659 roku powstał, nietypowy kościół na planie krzyża wpisanego w okrąg. Był on prawdopodobnie powiązany z funkcją kommemoratywną, na co wskazują nagrobki zlokalizowane w kaplicy pomocniczej przylegającej do kościoła. Główna, skierowana na wschód apsyda kościoła jest flankowana przez dwie niewielkie kaplice o funkcjach liturgicznych.
Plan bazyliki z IV wieku w Garni (M. Hasratian, 2010)
W Garni znajdują się pozostałości jeszcze jednego kościoła wczesnochrześcijańskiego. Niewielka jednonawowa bazylika pochodząca z IV wieku, zachowała się częściowo do poziomu 3 metrów. Ruiny kościoła obrazują typową dla późnoantycznej Armenii technologię budowania murów. Konstrukcja opiera się na wewnętrznej warstwie składającej się z przemieszanego gruzu, tynku i zaprawy ograniczonej z dwóch stron rzędem regularnych i dobrze obrobionych bloków kamiennych. Tego typu rozwiązanie wiązało się z mniejszymi kosztami i dodatkowo poprawiało „elastyczność” budowli zwiększając jego odporność na wstrząsy sejsmiczne. Wzdłuż południowej ściany kościoła rozciągał się portyk wsparty na czterech kolumnach. Prezbiterium bazyliki znajdujące się na podwyższeniu było połączone z niewielką kaplicą pomocniczą, która prawdopodobnie pełniła funkcje liturgiczne.
Ruiny bazyliki z IV wieku w Garni
Trzy kilometry na wschód od Garni w górach należących do parku krajobrazowego Khosrov umiejscowione są ruiny dwóch sąsiadujących ze sobą klasztorów Havuts Tar i Amenaprkich. Do zabudowań monastycznych wiedzie górska ścieżka prowadząca od znajdującego się w dolinie rzeki Azat miasteczka. Bezpośrednio przy niej w kilku miejscach ustawione są chaczkary, pełniące rolę znaków wyznaczających drogę do klasztoru. W Havuts Tar poza kościołem znajdującym się w centrum założenia zachowały się fortyfikacje, cele mnichów oraz budynek pełniący prawdopodobnie funkcje refektarzu. Zabudowania klasztoru powstały między XII, a XIV wiekiem, a potem kilkakrotnie zostały zniszczone podczas trzęsień ziemi. Na szczególną uwagę zasługują bogate zdobienia płaskorzeźbione, które można podziwiać w obrębie całego założenia. Kompleks powstał obok wcześniejszego pochodzącego z X wieku kościoła Amenaprkich. Budynek został zbudowany z pomarańczowych i czarnych bloków tufu wulkanicznego układających się w szachownicę. W obrębie kościoła umiejscowionych jest kilkanaście nagrobków, podkreślających jego kommemoratywną funkcję.
Chaczkar i cenotaf na drodze do Havuts Tar i Amenaprkich
W cieniu góry Ararat, na terenie nieistniejącego obecnie starożytnego miasta Artaszat powstał klasztor w Khor Virap. Nazwa ta w dosłownym tłumaczeniu oznacza „wielka jamę”. Ufortyfikowany kompleks monastyczny, wzmocniony jest dodatkowo obecnością sześciu wież obronnych. W jego centrum, na miejscu wcześniej zajmowanym przez świątynie bogini Anahit, w VI wieku powstał kościół. W 1666 roku został on zastąpiony przez funkcjonujący do dzisiaj kościół dedykowany Maryi Theotokos. W południowo- zachodniej części kompleksu znajduje się niewielka kaplica poświęcona świętemu Grzegorzowi Oświecicielowi. Kaplica powstała na miejscu, wcześniejszej, wybudowanej z inicjatywy katolikosa Nersesa III konstrukcji znajdującej się nad podziemną kryptą przeznaczoną na relikwie świętego.
Klasztor w Khor Virap
Według tradycji klasztor w Geghard został zbudowany w IV wieku z inicjatywy Grzegorza Oświeciciela i początkowo nosił nazwę Ayrivank. Miejsce powstania monastyru funkcjonowało jako ośrodek kultu już od epoki brązu. W grocie, z któj wypływa niewielki strumyk, zlokalizowana była pogańska kaplica, która później została adaptowana do roli kościoła chrześcijańskiego. Wczesnochrześcijański klasztor został zniszczony przez Arabów w IX wieku. Do dzisiaj nie przetrwały żadne ślady pochodzące z IV wieku, a o wczesnej historii klasztoru wiemy tylko dzięki źródłom pisanym. Ze względu na obecność relikwii świętego Andrzeja i świętego Jana oraz fragmentu Włóczni Przeznaczenia klasztor na przestrzeni XIII wieku klasztor stał się dobrze prosperującym ośrodkiem pielgrzymkowym. Trzy kościoły były połączone za pomocą Gavitu – monumentalnej kwadratowej sali wspartej na czterech filarach. Od XII wieku Gavit stał się charakterystycznym elementem dla ormiańskiej architektury. Pomieszczenie pełniło rolę narteksu, a jednocześnie miejsca spotkań, nauki i przyjmowania pielgrzymów przybywających do klasztoru. W Geghard Gavit dodatkowo łączy trzy powstałe na przestrzeni XIII wieku kościoły w jeden monumentalny kompleks. Kościoły Avavan i Proshian zostały całkowicie wykute w miękkim tufie wulkanicznym. Znajdujące się w nich dekoracje reliefowe można uznać za jedne najwspanialszych arcydzieł ormiańskiej sztuki średniowiecznej.
Narteks kościoła Proshian w Geghard
Klasztor w Hovhannavank jest jednym z największych założeń sakralnych na terenie Armenii. Usytuowany jest bezpośrednio przy krawędzi kanionu rzeki Kasagh. Monumentalny kompleks składa się dwóch kościołów i jednej kaplicy kommemoratywnej połączonych za pomocą Gavitu. Niewielka, znajdująca się po północnej stronie zespołu bazylika pochodzi z V wieku. Kościół został przebudowany w VI wieku i później wielokrotnie restaurowany. Budowla charakteryzuje się nietypowym, łukowym sklepieniem opartym na pilastrach.
Kompleks sakralny w Hovhannavank
Nad XIII wiecznym Gavitem wznosi się okrągła, wsparta na dwunastu kolumnach rotunda o średnicy 6,5 metra. Jest to największa tego typu konstrukcja na terenie Armenii. Przylegający do V wiecznej bazyliki kościół Karapet charakteryzuje się niezwykle imponującą formą architektoniczną i wyrafinowanymi dekoracjami. Na tympanonie portalu kościoła znajduje się niezwykły relief przedstawiając zasiadającego na tronie Chrystusa. Po jego prawej stronie znajdują się mądre kobiety, na które patrzy z pokorą i błogosławi, natomiast po lewej stronie stoją nieroztropne niewiasty, które napomina. Przedstawienie jest nawiązaniem do biblijnej przypowieści znanej z Ewangelii świętego Mateusza.
Portal kościoła Karapet w Hovhannavank
Bezpośrednio przy brzegu jeziora Sevan znajduje się klasztor Hayravank. Założenie składa się z niewielkiego kościoła z IX wieku o planie tetrakonchosu, do którego w XII wieku dobudowano Gavit. Nad kościołem wznosi się oparta na pendentywach kopuła. W bezpośrednim sąsiedztwie kompleksu umiejscowionych jest kilka XII wiecznych charczkarów i płyt kamiennych. Na wzgórzu, na którym powstał kościół odnaleziono ślady osadnictwa pochodzące z epoki brązu.
Kościół Hayravank
W niewielkiej, położonej w połowie drogi pomiędzy Erywaniem, a jeziorem Sevan, wiosce Bdjni odnaleźć można dwa wczesnochrześcijańskie kościoły. Jeden jest niewielką, VII wieczną kapliczką o planie krzyża, położoną na wzniesieniu po środku współczesnego cmentarza. Drugi jest przykładem typowego dla Armenii kościoła o planie centralnym, z głębokimi, trójkątnymi, zewnętrznymi niszami. W jego wnętrzu mieliśmy okazje zobaczyć niezwykły, pochodzący z końca XVI wieku, egzemplarz Pisma Świętego wykonanego w Wenecji. Obiekt można uznać za zabytek rangi muzealnej, który powinien zostać poddany gruntownej i natychmiastowej konserwacji. Każdy zwiedzający kościół może oglądać i przewracać wszystkie strony księgi.
Pismo Święte pochodzące z końca XVI wieku
Klasztor Noravank położony jest w malowniczej dolinie rzeki Amaghu. kompleks otoczony jest fortyfikacjami pochodzącymi z XVII i XVIII wieku. Okres największej prosperity klasztoru przypada na XIII i XIV wiek, wtedy to zbudowane zostały kościoły dedykowane Astnavatsin (ormiańska nazwa Marii Theotokos) oraz świętemu Karapetowi (ormiańska nazwa odnosząca się do Jana Chrzciciela). Do kościoła Karapet od południa przylegają ruiny V wiecznej bazyliki. Szczególnie imponująco przedstawia się forma architektoniczna kościoła Astnavatzin. Budowla składa się dwóch kondygnacji. Na pierwszej znajduje się mauzoleum poświęcone rodzinie księcia Burtela Orbeliana. Natomiast na drugim umiejscowiony jest sam kościół, nad którym wznosi się kopuła wsparta na rotundzie o 12 kolumnach. Budowla charakteryzuje się niezwykle bogatymi dekoracjami rzeźbiarskimi autorstwa słynnego ormiańskiego architekta i artysty Momika.
Kościół Karapet i ruiny wczesnochrześcijańskiej bazyliki
Wysoko w górach, kilkanaście kilometrów od najbliższej osady umiejscowiony jest klasztor Spitakavor. Kościół dedykowany Astvatsatsin charakteryzuje się niezwykle malowniczą lokalizacją. Pochodząca z początku XIV wieku budowla powstała na miejscu wcześniej zajmowanym przez V wieczną bazylikę. Fasady kościoła dekorowane są niezwykłymi, płaskorzeźbionymi krzyżami. W rogach jednego z nich znajdują się pięcioramienne gwiazdy. Na szczególna uwagę zasługuje również wyobrażenie Chrystusa Pantokratora w otoczeniu symboli ewangelistów na sklepieniu kościoła.
Spitakavor
Wybudowany w X wieku klasztor w Gndevank, otoczony jest monumentalnymi fortyfikacjami. W budynku mieszkalnym przylegającym do murów kompleksu znajdowały się cele mnichów, a także trzy poziomowa piwnica, w której zlokalizowane są pomieszczenia magazynowe oraz cały czas nieprzebadane krypty. Miejscowa legenda mówi o istnieniu tunelu łączącego klasztor z znajdującym się w dolinie potokiem. Forma architektoniczna kościoła opiera się na planie krzyża. Nad przecięciem jego ramion wznosi się kopuła wsparta na pendentywach. Obecność zewnętrznych, trójkątnych nisz w głównych ścianach nośnych budynku, poza oczywistą funkcją estetyczną, miała uodpornić konstrukcje na ewentualne wstrząsy sejsmiczne.
Kościół w klasztorze Gndevank
Na podstawie dokumentacji fotograficznej i opisowej jaką sporządziliśmy w czasie objazdu mamy zamiar stworzyć katalog najważniejszych kościołów i inskrypcji wczesnochrześcijańskich i średniowiecznych Armenii, który będzie dostępny dla studentów Uniwersytetu Warszawskiego. Na końcu chciałbym podziękować wszystkim uczestnikom objazdu za zaangażowanie i prace włożoną w jego realizację oraz wszystkim osobom, które pomogły nam na miejscu. Bez ich życzliwości i pomocy z pewnością nie bylibyśmy w stanie zobaczyć tak wiele.
Uczestnicy objazdu, od lewej strony: Rafał Bieńkowski, Małgorzata Skwarek, Agata Keller, Piotr Makowski, Jacek Hamburg i Aleksandra Pawlikowska
Wszystkie zdjęcia wykorzystane w artykule zawdzięczamy talentowi i aparatowi Aleksandry Pawlikowskiej.
Wybrana bibliografia:
M. Hasratian, 2010, Early Christian Architecture of Armenia, Moscow
O. Khalpakhchian, 1980, Architectural ensembles of Armenia 8 c. B.C.-19c. A.D., Moscow
C. Maranci, 2001, “Byzantium through Armenian Eyes: Cultural Appropriation and the Church of Zuart’noc’”, [w:] Gesta, tom 40., No. 2,: 105-124
D. Próchniak, 2001, „Artaštat i Dvin. Dwie stolice starożytnej i wczesnochrześcijańskiej Armenii”, [w:] „Sympozja Kazimierskie Poświęcone Kulturze Świata Późnego Antyku i Wczesnego Chrześcijaństwa”, tom 2., Lublin: 121-148
D. Próchniak, 2004, „Martyria w Armenii wczesnochrześcijańskiej”, [w:] „Sympozja Kazimierskie Poświęcone Kulturze Świata Późnego Antyku i Wczesnego Chrześcijaństwa”, tom 4., Lublin: 223-250