Co tam masz na grzbiecie? Przedstawienia wielbłądów z Palmyry i z Chin

Wielbłądy od wieków były używane do transportowania różnego rodzajów towarów. Aby lepiej zrozumieć co było transportowane i do jakich jeszcze celów były wykorzystywane wielbłądy, prześledziła przedtawienia wielbłądów z dwóch obszarów: z Palmyry oraz ze stepów i wyżyn starożytnych Chin.

Bóstwo(?) siedzące na wielbłądzie (Tanabe et al 1986:175)

Zachowany materiał archeologicznych w obu tych regionach jest inny; w Palmyrze przedstawienia wielbłądów widnieją głównie na stelach oraz reliefach, a w Chinach występują jako dary grobowe w formie niedużych figurek. Wiele figurek z dynastii Han i Tang ( III wiek n.e- VI wiek n.e.) zostało opublikowanych przez E. Knauer (1999). Do tej pory jest to najlepsze i najbardziej obszerna praca na temat przedstawień wielbłądów.

       Dromader z ładunkiem (zwój bawełny, naczynie)     (Knauer 1999:54)     

Wiebłąd ze skórzaną torbą (Knauer 1999:77)

Figurki pochodzące z dynastii Han i Tang pokazują wiele przedmiotów, które wielbłądy dwugarbne (baktriany) oraz wiebłądy jednogarbne (dromadery)  nosiły. Są wśród nich: kosze, duże sakwy, koce . W póżniejszych wiekach (VI/VIII wiek n.e.) wielbłądy są ukazane z coraz bardziej urozmaiconych ładunkiem: skórzane torby, bukłaki, butle pielgrzymie, zwoje bawełny a nawet martwe zwierzęta, np. króliki (Knauer 1999: 65-66). W Palmyrze, natomiast, zwierzęta te, są prawie zawsze w towarzystwie człowieka albo bóstwa. Jedeny przykład wielbłąda przedstawionego samotnie pochodzi z muru Justyniana (Tanabe 1986; 128). Na tym reliefie widać zarówno elementy uprzęży, siodła, jak i worek oraz tarczę. Część badaczy uważa, że taka forma tarczy jest charakterystycznym elementem wyposażenia plemion arabskich (Ingholt 1936:120). Na innym reliefie dromader jest wyposażony zarówno w rzymskie atrybuty (uprząż) jak i arabski (tarcza oraz reszta uzbrojenia), (Colledge 1976:160).

Siedzący wielbłąd, relief z Muru Justyniana (Tanabe 1986:128)

Wydaje się, że figurki pochodzące z Chin obrazują bardziej osobosty przedmioty, które mogły znajdować się na grzbietach wielbłądów. W przypadku Palmyry częściej mamy do czynienia z atrybutami, które były dość standardowe i pojawią się na większości reliefów. E. Kanuer uważa, że te przedmioty przedstawiały wyidealizowany ładunek, zawierający niekiedy importowane, szklane naczynia lub ich imitacje. W Chinach baktriany w duzej mierze były wykorzystywane do transpotu ładunku. Tej funkcji nie można wykluczyć w Palmyrze, chociaż obecność dromaderów na reliefach jest ściśle związana z ich militarną rolą . Pomimo tego, Ingholt uważa, że przedmioty takie jak tarcza czy włócznie mężczyzn stojacych obok wielbłąda były używane w czasie obrony, niekoniecznie podczas walki (Ingholt 1936:122). W zestawieniu tym nie brałam pod uwagę różnic stylistycznych, tylko atrybuty towarzyszące wiebłądom.

Zwoje bawełny oraz siedząca na nich małpka (Knauer 1999:59

Wybrana bibliografia:

• Colledge M.A.R. 1976. The Art of Palmyra, London
• Ingholt H. 1936. ‚Inscriptions and Sculptures from Palmyra I’, Berytus III,
• Knauer E.R. 1999 The Camel’s Load in Life and Death. Iconography and Ideaology of Chinese Pottery Figurines from Han to Tang and their Relevance to Trade along the Silk Route, Zurich
• Tanabe K. (eds) 1986. Sculptures of Palmyra I, (printed in Japan)‏

 

 

Krótko o starożytnych chińskich naczyniach brązowych

Chciałbym dzisiaj zaprezentować czytelnikom artykuł traktujący o grupie wyjątkowych zabytków chińskich z epoki brązu, nie mającej odpowiednika w żadnej innej kulturze świata. Mówię oczywiście o chińskich rytualnych naczyniach brązowych, wykopywanych często przez archeologów na stanowiskach takich jak na przykład Xiaotun w pobliżu miasta Anyang. Naczynia te były uważane za wyjątkowe i zbierane już w czasach dynastii Song (960-1279 n.e.). Kolekcjonerzy z tego okresu wyróżniali aż 30 ich rodzajów.

Na końcu artykułu przedstawię kilka najbardziej znanych i charakterystycznych form tych naczyń.

Choć pierwsze znaleziska brązowe datowane są na lata około 3100 – 2700 p.n.e., to chińska epoka brązu nastąpiła dopiero pod koniec III tysiąclecia, znacznie później niż na zachodzie. Był to jednak proces nagły, a nie długi i stopniowy jak w innych rejonach świata. Sztuka brązownicza rozwinęła się niezwykle szybko; w niedługim czasie osiągając niezwykle wysoki poziom techniczny. Na epokę brązu przypada okres panowania trzech dynastii chińskich: Xia (2205-1766 p.n.e., dynastia legendarna, łączona z kulturą Erlitou), Shang (1766-1122 p.n.e., pierwsza z legendarnych dynastii jednoznacznie potwierdzona przez badania archeologiczne) oraz Zhou (1122-256 p.n.e.).

Chińczycy tworzyli mnóstwo przedmiotów brązowych. Prawie wszystkie znane nam starożytne zabytki z tego stopu z terenu Chin były odlewane. Była to powszechna technika wyrobu broni brązowych – formy do ich odlewania są stosunkowo proste (składały się zaledwie z 2-3 części), jednak rzadko się zdarzało, aby była ona wykorzystywana do produkcji naczyń i to na tak masową skalę. Co więcej, starożytni Chińczycy stworzyli do tego celu bardzo skomplikowaną technikę odlewu. Wypracowali także cały system wielu rodzajów stopów brązowych – stosowali różne proporcje między miedzią a cyną oraz wykorzystywali domieszki w celu uzyskania metalu o odpowiednich właściwościach. Znane są starożytne przekazy pisemne traktujące o sztuce wytopu metali.

Formy odlewnicze powstawały na bazie wcześniejszego modelu naczynia. Po stworzeniu modelu oblepiano go gliną, po czym, po pełnym obklejeniu usuwano ją delikatnie, dzieląc na sekcje. Następnie sekcje były wypalane, a potem odpowiednio ustawiane i mocowane wokół rdzenia. Dzięki temu powstawała forma, którą można było wielokrotnie wykorzystywać. Trzeba było dobrać odpowiedni rodzaj gliny do tego zadania – żeby łatwo ją było oddzielić od modelu oraz aby nie kurczyła się przy wypalaniu.

Chińskie naczynia brązowe były często bogato dekorowane przeróżnymi motywami. Wszystkie zdobienia wykonywano już w fazie modelu, jeszcze przed powstaniem formy. Ornamenty płaskie i reliefowe, które występują na brązach, składają się często z przedstawień zoomorficznych. Widzimy na nich ptaki, węże, tygrysy, smoki, jelenie, cykady  i całą gamę innych zwierząt. Występują także ornamenty bardziej abstrakcyjne, zgeometryzowane, jak na przykład motyw piorunów, łusek czy wirującej rozety. Najbardziej typowym i zarazem najbardziej tajemniczym motywem  stosowanym do zdobienia brązowych naczyń za czasów dynastii Shang i Zhou był bez wątpienia motyw maski taotie.  Początkowo były to proste rysunki złożone z kropek i kresek, z czasem jednak ich forma znacznie się skomplikowała i można było wyróżnić wypukłe oczy, rogi oraz szczęki. Co właściwie ten motyw oznaczał? Oba znaki składające się na nazwę taotie znaczą w języku chińskim „pożerać”, zaś pierwszy może także oznaczać tygrysa. Według starożytnych chińskich legend taotie to ludzie mieszkający na południowym zachodzie. Mieli być brzydcy, okrutni i chciwi oraz napadać i okradać podróżnych. Inne przekazy mówią, że był to potwór; maska miała by wtedy odstraszać złodziei oraz ludzi chcących przeszkodzić w rytuale. Zdaniem niektórych badaczy może to być wyobrażenie głowy wołu, gdyż kości tych zwierząt w tamtym czasie używano do wróżb. Naczynia były też często inskrybowane – zwykle jednym lub dwoma ideogramami w kwadratowej ramce, tworząc zapewne nazwy klanów. Istnieją jednak i dłuższe teksty, dzięki którym można prześledzić m.in. rozwój pisma chińskiego.

Kształt naczyń był przystosowany do przygotowywania i podawania posiłków, gotowania, przechowywania i nalewania różnego rodzaju płynów. Jednakże wydaje się, że ich główna funkcja łączy je z rytuałami ofiarnymi związanymi m.in. z kultem przodków. Biorąc natomiast pod uwagę nakład pracy potrzebny do ich stworzenia, nie powinno nas dziwić, że służyły też jako element prestiżowy, świadczący o bogactwie. Z czasów dynastii Shang i Zhou wiemy, że istniały dokładne przepisy mówiące, kto może posiadać naczynia brązowe i w jakiej ilości oraz ile z nich można po śmierci włożyć jako dary do grobu. Znaczenie tych naczyń oraz ich powiązanie z władzą i prestiżem znajduje swoje odbicie w legendach. W jednej z nich Wielki Yu, mityczny założyciel dynastii Xia, powstrzymał potop i podzielił Chiny na dziewięć prowincji. Następnie kazał odlać dziewięć trójnogów (zapewne naczyń typu ding, opisanego poniżej); każdy z nich symbolizował jeden z regionów państwa. Były one oznaką władzy nad całym chińskim światem aż do końca dynastii Zhou, kiedy to w niewyjaśnionych okolicznościach zaginęły.

Żelazo zostało wprowadzone na terenie Chin dopiero pod koniec dynastii Zhou, w Epoce Walczących Królestw. Już od VII wieku p.n.e. eksploatowano złoża rud żelaza, a około 513 roku p.n.e. rozpoczęto odlew żeliwa. W wiekach V i IV wytapiano i odlewano żelazo  na ogromną skalę. Tak szybki rozwój technik metalurgicznych związanych z żelazem wiąże się zapewne z wcześniejszym opanowaniem do perfekcji technik wytopu i odlewu brązu.

—————————————————————————————————————

Najbardziej charakterystyczne formy naczyń brązowych:

Ding (鼎) – było to naczynie na ofiary z jedzenia. Miało najczęściej okrągły kształt i stało na trzech pełnych nóżkach (rzadziej prostokątny na czterech); z obu stron posiadało imadła. Było ono przeważnie zdobione motywem maski potwora bądź demona taotie. Podobne naczynia, tyle że ceramiczne, wykonywano już w czasach późnego neolitu. Od najdawniejszych lat kojarzą się one z panowaniem – istnieje nawet termin „zdobywać Ding” (问鼎), który oznacza sięganie po władzę.

Li (鬲) – okrągłe naczynie na jedzenie z trzema pustymi nóżkami (u wczesnych form przypominały z wyglądu wymiona). Zwykle nie miało ono imadeł, ale istniały wyjątki. Było często bogato zdobione.

Yan (甗) – Z wyglądu naczynie przypominało połączenie kociołka li z głęboką misą u góry. Możliwe, że jego geneza rzeczywiście łączy się z połączeniem dwóch różnych form. Zwykle nie pokrywano ich zdobieniami.

Xu – Prostokątne, podłużne naczynie na żywność z pokrywką podobną kształtem do samego naczynia.

Fu (簠) – Prostokątne naczynie na żywność na nóżkach z pokrywką. Podstawa oraz pokrywka wyglądały niemal identycznie.

Dui (敦) – Naczynie na żywność składające się z dwóch identycznych półkolistych mis. Każda z nich miała trzy nóżki oraz dwa uchwyty. Było ono produkowane i używane w schyłkowym okresie dynastii Zhou.

Dou (豆) –  Składało się z dwóch podobnych do siebie części, dolna była nieco wyższa i stała na wysokiej stopce. Często zdobione. Nazwa oznacza fasolę, co jasno sugeruje, co w nim przechowywano. Forma ta była wykorzystywana przez cały okres brązu, jej korzenie sięgają zaś neolitu.

Zu (俎) – Stolik z lekko wgłębioną powierzchnią, na którym składano ofiary i można było ustawić naczynia.

Jue (爵) – Charakterystyczne naczynie do podgrzewania i nalewania wina. Miało trzy nogi, dwa dziobki ustawione naprzeciwko siebie, imadło oraz dwa lub jeden zaczep, za który wieszano je podczas nalewania. Pierwsze, jeszcze ceramiczne formy, pojawiły się w okresie neolitu; wytwarzano je przez cały okres brązu.

Gu (觚) – Wysoki i okrągły puchar do picia o lejkowatym kształcie i stopce.

Hu (壺) – Był to dzban z pokrywką lub bez do przechowywania wina bądź wody. Pękate naczynie usadowione było na niskiej nóżce, przypominając kształtem owoc gruszki.

Bei – Niski, okrągły kubek służący do picia. Zwrot „Gan Bei!” oznacza „osusz kubek!”.

Jia (斝) – Było to naczynie podobne do Jue, z tym jednak wyjątkiem, że nie posiadało dzióbków i miało na boku przymocowane jedno ucho. Zazwyczaj było zdobione motywem taotie.

Zun (尊 lub 彝) –  Tą samą nazwą nosiły da typy naczyń służące do przechowywania wina, były jednak inaczej pisane. To co je łączyło, to nawiązanie do świata zwierzęcego – jedne, o obszernym brzuścu i szerokim wylewie, były dekorowane w motywy zwierzęce, natomiast drugie  przebierały formę zwierząt. Pierwsze były używane przez cały brąz, drugie natomiast rozwinęły się za czasów dynastii Shang.

You (卣) – Kolejne naczynie do przechowywania wina. Naczynia tego typu przypominały pękate wiadro o owalnym przekroju, z uchwytem oraz pokrywką. Popularne pod koniec dynastii Shang i na początku dynastii Zhou, zostały później wyparte przez inne formy naczyń.

Gong (觥) – Zoomorficzne naczynie z pokrywką złożoną z grzbietu i głowy przedstawionego zwierzęcia, mocno zaznaczonym dziobkiem i z rączką do trzymania. Służyło do nalewania wina.

Lei (罍) – Okrągłe bądź kwadratowe naczynie do przechowywania wina, przeważnie z pokrywką i dwoma imadłami.

He (盉) – Było to naczynie w kształcie dzbanka do podgrzewania i nalewania płynów; o okrągłych i kwadratowych kształtach, z trzema bądź czterema nóżkami oraz dziobkiem i pokrywką. Forma znana jest już od neolitu i była wykorzystywana przez całą epokę brązu.

Pan (盤) – Była to misa na wodę. Służyła do mycia rąk a czasami także do serwowania potraw.

Yi (匜) – Naczynie w kształcie sosjerki na czterech nóżkach. Służyło do polewania wodą rąk.

Jian – Duże naczynie do przechowywania wody; przeważnie o kwadratowym kształcie. Zawsze dołączano do niego chochelka do czerpania.

—————————————————————————————————————

Filmy dostępne na youtube, gdzie prezentowane są chińskie naczynia brązowe: