W dniu dzisiejszym pragnę przedstawić pierwszy z serii moich artykułów dotyczących Imperium Hetytów. Poprzez niniejszy cykl chciałbym wszystkim Czytelnikom przybliżyć dzieje, historię, kulturę i religię tego ludu zamieszkującego dzisiejsze tereny środkowo-wschodniej i południowo-wschodniej Turcji oraz północnej Syrii. Mam nadzieję, że seria ta przypadnie wszystkim do gustu. Życzę przyjemnej lektury!
CZĘŚĆ I: POCZĄTKI PAŃSTWOWOŚCI
Początki państwa hetyckiego są bardzo trudne do zrekonstruowania. Brak pewnych informacji, źródeł pisanych i wiele domysłów, jak także trudności z nazewnictwem języków i ludów wprowadzają bardzo duże zamieszanie w poznawanie historii tego niezwykłego ludu posługującego się językiem indoeuropejskim.
Nie wiadomo dokładnie skąd Hetyci przybyli na tereny dzisiejszej Anatolii. Istnieją dwie główne teorie. Jedna mówi, że pojawili się w tym miejscu przybywając z terenów dzisiejszej Rosji przez Kaukaz, lub z samego Kaukazu przez górskie przełęcze. Druga, że przez tereny Bałkanów i cieśninę Bosfor przychodząc od strony zachodniej. Nie jest jasne, która z hipotez jest tą prawdziwą, wiadomo natomiast, że samo przybycie miało miejsce mniej więcej ok. 2000 r. p.n.e.
Jeszcze przed pojawieniem się plemion hetyckich, Anatolię zamieszkiwał inny lud (prawdopodobnie docierając w to miejsce z Kaukazu w III tys. p.n.e. i będący już w 2000 r. p.n.e. plemieniem autochtonicznym) zwany Hatytami. Stworzyli oni podwaliny i podstawy tzw. kraju Hatti. Nie mieli oni nic wspólnego z późniejszymi Hetytami (prócz mylącego Czytelnika podobieństwa nazw) i na pewno byli ludem nieindoeuropejskim. Hatyci posługiwali się językiem hatyckim zaś Hetyci językiem nesyckim. Wszystko za sprawą tego, iż Hetyci nazywali siebie samych Nesytami, co wprowadza jeszcze większe zamieszanie w próbie rekonstrukcji początków tego państwa.
Po przybyciu i zdobyciu tych terenów wpływ ludów autochtonicznych na kulturę Nesytów (Hetytów) był tak wyraźny, że przeszli oni proces akulturacji i przejęli oni nazwę od podbitego królestwa – kraju Hatti – pod którą występują we współczesnych sobie źródłach pisanych już do końca istnienia ich późniejszego Imperium z okresu późnego brązu. Przyswoili sobie także wierzenia i część religii hatyckiej wraz z ich językiem, jako językiem sacrum, wykorzystując go wyłącznie do celów religijnych. Dzięki temu wszyscy badacze mają pewność, że żaden lud indoeuropejski, który przybył do Anatolii nie mógł nazywać się Hetytami, dopóki nie przybył do tego kraju i nie „przywłaszczył” sobie tej nazwy po podbiciu terenów hatyckich.
Pierwsze wzmianki o kraju Hatti, zgodnie z powszechną tradycją, pochodzą z okresu XXII w. p.n.e. i walk słynnego króla akadyjskiego Naram-Sina z koalicją siedemnastu królów. Wśród wymienionych władców, w odkrytej przez archeologów inskrypcji królewskiej władcy Akadu, jest król Hatti – Pamba, oraz jeszcze jeden władca o imieniu stricte hetyckim – Huwaruwas. Jednakże, niestety wszystkie epizody związane z dynastią akadyjską są niepewne a ich historie, z początku propagandowe, stały się w późniejszym okresie wręcz legendarne i nie można ich brać pod uwagę jako pewne źródło historyczne.
Informacje bardziej rzetelne pochodzą z okresu 300 lat późniejszego i są związane ze świetnie prosperującymi (około 1900 roku p.n.e.) handlowymi koloniami asyryjskimi w Anatolii (zwanymi karum).
Tabliczka klinowa z umową handlową z Kültepe-Kanesz. (Los Angeles County Museum of Art, Los Angeles, California)
Dzięki odkrytym w tysiącach egzemplarzy babilońskim tabliczkom klinowym w największej i najsłynniejszej faktorii asyryjskiej w Kültepe-Kanesz wiadomo, że Hetyci byli już usadowieni na tym terenie pod koniec XX w. p.n.e. Świadczą o tym typowe imiona hetyckie występujące w odkrytej korespondencji. Z tabliczek badacze dowiadują się bardzo niewiele o ludach anatolijskich tego okresu, jednakże odnaleźć w nich można wzmianki o tym, że kraj składał się z 10 księstw, z czego największym jest Purushanda a jego władca jest zwany „wielkim księciem”. Wiedza archeologiczna o księstwach w Anatolii II tysiąclecia p.n.e. jest bardzo znikoma. Z pomocą przychodzą jednak trzy tabliczki opatrzone imionami Pithanasa oraz jego syna Anittasa – dwóch królów księstwa/miasta Kussara. Tabliczki zawierają opis historyczny walk młodszego z władców oraz jego ojca o władzę nad rywalizującymi między sobą miastami. Wśród wymienionych są m.in.: Nesa, Zalpuwa, Purushanda, Salatiwara oraz Hatti. Ostatnie z nich badacze utożsamiają nie tyle z całym krajem co z miastem Hattusas (dziś stanowisko Bogaźköy) – późniejszą stolicą całego Imperium. Według tekstów wszystkie te miasta zostały po kolei zdobyte i zniszczone przez króla Anittasa przy pomocy jego 1200 żołnierzy i 40 rydwanów. Co więcej odkryto dowody archeologiczne, iż całe miasto zostało zniszczone i spalone pomiędzy 1900 a 1700 r. p.n.e. Po tym epizodzie władca przeniósł swoją stolicę z Kussary do Kültepe-Kanesz, ufortyfikował miasto i wzniósł tam potężny pałac-rezydencję. Dodatkowo w nowej stolicy odkryto słynny sztylet króla Anittasa z wyrytym tekstem: „pałac Anitty, księcia”, co według wielu naukowców ma uprawdopodobnić całą historię. Anittas jako pierwszy spróbował, i to z powodzeniem, narzucić sąsiednim państewkom władzę zwierzchnią. Dzięki temu jest on uważany za pierwszego księcia/króla hetyckiego, który rozpoczął ekspansję terytorialną. Sprawa jednak jest nadal otwarta, ponieważ żaden późniejszy król hetycki nie utożsamiał się z Anittasem, ani też nie nosił jego imienia (powtarzanie imion królewskich przez następców było bardzo częstym zabiegiem w Imperium Hetytów). Zburzenie i fakt przeklęcia ziemi, na której zostało wzniesione kiedyś Hattussas (Bogaźköy) oraz wrogość do tego miasta jest zupełnie obca kolejnym władcom, którzy odbudowali je i uczynili z niego przepiękne, świetnie ufortyfikowane i chronione (dzięki górskiemu położeniu) miasto – stolicę Imperium.
Mapa ukazująca terytorium Imperium Hetytów (ok. 1800 r. p.n.e. – najbardziej czerwony kolor)
Sztylet króla Anittasa, władcy Kussary. (Źródło: wodolot.files.wordpress.com)
Z królem Anittasem wiążą się też inne ważne wydarzenia w historii i archeologii Anatolii. To za jego sprawą nagle została zahamowana trwająca ponad 100 lat działalność asyryjskiej faktorii handlowej w Kanesz, która wkrótce upadła.
Czy król Anittas jest naprawdę pierwszym królem Hetytów i możemy go tak traktować i nazywać? Tego do końca nie wiadomo. Możliwe, że przyszłe badania to udowodnią albo obalą tę hipotezę a historia zostanie napisana na nowo…
Wkrótce kolejna część z cyklu „Zarysu dziejów Hetytów”
Bibliografia:
O. R. Gurney, The Hittites, 1972 (wyd. II)
E. Akurgal, The Hattian and Hittite Civilizations, 2001
T. R. Bryce, The Kingdom of the Hittites, 1999
C.W. Ceram, The Secret of the Hittites: The Discovery of an Ancient Empire, 2007
H. Klengel, Geschichte des hethitischen Reiches, 1998
P. Neve, Hattusa – Stadt der Götter und Tempel, 1996
Archeologia Wschodu 