Z cyklu “Zarys dziejów Hetytów” – część II: Stare Państwo

W dniu dzisiejszym chciałbym przedstawić drugą odsłonę cyklu pod tytułem „Zarys dziejów Hetytów” – będzie ona traktować o dziejach tzw. „Starego Państwa” hetyckiego, które istniało mniej więcej od połowy XVII w. p.n.e. do ok. 1500 r. p.n.e. Poprzednią część opisującą początki państwowości można znaleźć tutaj. Zapraszam do lektury obu części!

Część II: Od Labarnasa do Telipinusa, czyli Stare Państwo 

W poprzednim artykule przedstawiłem trudności jakie napotykamy w rekonstrukcji początków hetyckich dziejów. Pomimo, iż wielu badaczy twierdzi, że pierwszym królem (lub księciem) hetyckim był Anittas – początkowo władca Kussary, następnie mający we władaniu dużo większe połacie terenu tworzące trzon późniejszemu Imperium, to wszyscy późniejsi królowie hetyccy wyprowadzają swe pochodzenie od króla Labarnasa a nie Anittasa. To właśnie od króla Labarnasa rozpoczyna się tzw. „prawdziwa historia Hetytów”. Pomimo tego, prawdopodobnie także on nie był pierwszym królem ze swej linii dynastycznej. Niestety nie zachowała się żadna inskrypcja tego monarchy, ale o jego wyczynach można dowiedzieć się z przekazów jego następcy. Naukowcy nie wątpią w prawdziwość spisanych przez następcę czynów poprzednika. Warto w tym miejscu przytoczyć jeden z takich przekazów:

„Labarnas był królem, wtem jego synowie, bracia, krewni i powinowaci byli zjednoczeni (w jedności). Kraj był mały, ale gdziekolwiek wyruszył na wojnę, podbijał bezwzględnie wszystkich swych wrogów, pustosząc obce kraje i zniewalając ich mieszkańców. Morza uczynił swymi granicami, a kiedy powracał z wojny, każdy z jego synów szedł do innej części kraju: do Hupisny, Tuwanuwy, Nennassy, Landy, Zallary, Parsuhanda, Lusny, aby sprawować rządy w każdej. I przydzielone zostały im wielkie miasta kraju.”

Inskrypcja ewidentnie była napisana tak, by podkreślić jak wielką rolę w Starym Państwie Hetytów ma każdy członek rodziny królewskiej i jak ich harmonijne stosunki pomiędzy sobą tworzą siłę kraju. Ewidentnie władcy hetyccy, władający początkowo małym państewkiem, ambitnie walczyli z sąsiadami, podbijając sukcesywnie kolejnych i tworząc z nich nowe prowincje hetyckie. Niestety nie wszystkie wymienione w powyższej inskrypcji miasta można zidentyfikować. Tuwanuwa to prawdopodobnie antyczna Tyana. Hupisnę utożsamia się najczęsciej z Herakleią Kybistrią – miastem z czasów rzymskich (dziś w tureckiej prowincji Konya), które było jednym z miejsc postoju na szlaku handlowym prowadzącym do antycznych cylicyjskich portów. Lusna to prawie na pewno antyczna Lystra znana głównie z podróży misyjnych św. Pawła w I w. n.e. Nennassa i Zallara to miejsce do dzisiaj nie zidentyfikowane. Parsuhanda zaś leżała gdzieś w górach Taurus, ale jej dokładne położenie nie jest znane.

Twierdzenie, iż Labarnas uczynił granicami morza znajduje potwierdzenie w późniejszych tekstach, z których dowiadujemy się o podboju przez hetyckiego monarchę kraju Arzawa (dzisiaj zachodnia część nadmorskiej Turcji). Wszystko wskazuje więc na to, że już pierwsi władcy Starego Państwa, przynajmniej w kierunku zachodnim i południowym, władali takimi samymi terenami jak późniejsi wielcy władcy Imperium.

Za czasów króla Labarnasa stolica całego państwa była początkowo umiejscowiona w Kültepe-Kanesz (gdzie przeniósł ją ponad wiek wcześniej Anittas) lub powróciła z powrotem do Kussary (której położenie dalej jest nieznane). Niedługo potem doszło do zmiany stolicy, za sprawą następcy Labarnasa – Hattusilisa I. Jednakże największą ciekawostką, niestety wprowadzającą nieco chaosu, jest fakt, iż była to ta sama osoba! Labarnas przeniósł stolicę z Kanesz lub Kussary do odbudowanego Hattusas (miasto to już do końca dziejów hetyckich pozostało stolicą) zniszczonego i przeklętego wcześniej przez Anittasa.  Dodatkowo Labarnas zmienił imię własne właśnie na Hattusilisa I. Wybranie przez niego na stolicę miasta Hattusas było podyktowane zapewne względami strategicznymi i zmieniającą się sytuacją polityczną oraz poszerzaniem się granic państwa w kierunku południowo-wschodnim.

Hattusilis I (Labarnas) oraz jego następca Mursilis I (1620 – 1595 r. p.n.e.) to królowie hetyccy, którzy prowadzili zakrojoną na szeroką skalę ekspansję terytorialną na południe oraz wschód. Mimo to, że były to trudne wyprawy przez potężny łańcuch górski Taurusu, władców tych przyciągały bogactwa i starożytna cywilizacja tamtejszych terenów. Hattusilis I walczył m.in. z Królestwem Jamhadu (ze stolicą w dzisiejszym syryjskim Aleppo), które podbił zagarniając dla siebie tereny wpółczesnej północnej Syrii.

Jego następca – Mursilis I – także wyprawił się na Aleppo burząc większość miasta. Mursilisa jednak nie zadowalał podbój „zaledwie” terenów północnej Syrii. Wyprawił się on daleko na południe aż na amorycką Babilonię. Mursilis zapisał się w dziejach jako zdobywca Babilonu (ok. 1600 r. p.n.e.).  Król ten zadał też cios kończący władanie tymi terenami przez I dynastię babilońską, której najwybitniejszym przedstawicielem był słynny Hammurabi. Ponadto to właśnie dzięki temu wydarzeniu archeolodzy i historycy mogą skorelować hetycką i babilońską chronologię.

Młody monarcha hetycki wojował także na wschodzie. Po zwycięstwie nad Hurytami, przekraczając nawet Eufrat, rozszerzył granice państwa ku wschodowi i na południe i powrócił do swojej stolicy w Hattusas. Niestety przedłużająca się nieobecność króla w stolicy sprzyjała szerzeniu wielu konspiracji. Niedługo po powrocie z kolejnej kampanii zginął zamordowany w spisku dworskim uknutym przez swojego szwagra Hantilisa, który sam przejął po nim władzę żeniąc się z siostrą poprzednika.

Hantilis (1595 – 1560 r. p.n.e.) był jednak bardzo słabym władcą. To za czasów jego panowania Hetyci doznali wielu klęsk i stracili oni większość terenów zdobytych przez ostatnie 80 lat przez poprzedników. Huryci ponownie odebrali swoje ziemie na wschodzie, stracono też władzę na terytoriami południowymi (m.in. Aleppo).   Dodatkowo pojawiło się zagrożenie ze strony ludu Kaska, zamieszkującego obszary położone na północny-zachód od granic Królestwa. W celu ochrony rozpoczęto budowę twierdz i  ufortyfikawano stolicę – Hattusas.

Rekonstrukcja murów stolicy – Hattusas. (źródło: http://www.hattusas.com)

Mapa stolicy Hetytów – Hattusas (autor: Deniz Asik, na lic. Creative Commons)

Następnie w kraju rządzili kolejni słabo poznani władcy (m.in. Zidantas, Huzziyas), którzy dopełnili tylko upadek państwa kontynuując nieudolną politykę Hantilisa. Sytuacja uległa poprawie dopiero ok. roku 1525 p.n.e. za sprawą króla Telipinusa.

Król Telipinus rządził w latach 1525 – ok. 1500 p.n.e. To właśnie on rozpoczął proces stabilizacji państwa wprowadzając przepis stanowiący, że każdy kto zabije członka rodziny królewskiej podlegać będzie wyrokowi zgromadzenia wielmożnych (tzw. hetyckie pankus). Co ciekawe przepis ten dotyczył też samego monarchę. Dodatkowo wprowadził zasady dziedziczenia tronu. Telipinus proklamował szczegółowe prawo o sukcesji. Według nowych zasad tron dziedziczył najstarszy syn, w dalszej kolejności młodszy, a dalej mężowie córek (poczynając od najstarszej z nich). Po ustabilizowaniu sytuacji wewnętrznej król hetycki podjął ekspansję w kierunku południowo-wschodnim nad Eufrat, po drodzę  zawierając pierwszy w hetyckiej historii traktat. Podpisał go z królem Kizzuwatny (słabo rozpoznane państwo na terenie Cylicji w dz. Turcji). W polityce zagranicznej Telipinus zadowolił się uporządkowaniem i ustabilizowaniem już istniejących granic oraz przygotowaniem ich obrony (nie odzyskał on Syrii ani Arzawy na zachodzie). Ludy barbarzyńskie z północy zostały  na dłuższy czas powstrzymane.

Telipinusa uważa się za ostatniego króla Starego Państwa hetyckiego. W czasie przerwy pomiędzy końcem jego rządów a początkami Nowego Państwa (Imperium), czyli do ok. 1380 r. p.n.e. dzieje hetyckie są bardzo niejasne. Brakuje przede wszystkim źródeł pisanych zarówno miejscowych jak i obcych. Wiadomo jedynie, że nie było przerwania ciągłości dynastycznej – jest to przez badaczy potwierdzone przy pomocy jedynych z tego czasu źródeł – aktów nadania ziemi, które były zawsze opatrzone, bardzo ważną z historycznego i archeologicznego punktu widzenia, pieczęcią królewską.

Wkrótce III część z cyklu “Zarysu dziejów Hetytów”. Zapraszam do odwiedzania naszej strony!

Bibliografia:

E. Akurgal, The Hattian and Hittite Civilizations, 2001

T. R. Bryce, The Kingdom of the Hittites, 1999

C.W. Ceram,  The Secret of the Hittites: The Discovery of an Ancient Empire, 2007

H. Klengel,  Geschichte des hethitischen Reiches, 1998

O. R. Gurney, The Hittites, 1972 (wyd. II)

P. Neve, Hattusa – Stadt der Götter und Tempel, 1996

H. M. Kümmel, Der Thronfolgeerlass des Telipinu [in:] O. Kaiser, Texte aus der Umwelt des Alten Testaments, Bd. 1, 1985

 

Z cyklu „Zarys dziejów Hetytów” część I: Początki państwowości

W dniu dzisiejszym pragnę przedstawić pierwszy z serii moich artykułów dotyczących Imperium Hetytów. Poprzez niniejszy cykl chciałbym wszystkim Czytelnikom przybliżyć dzieje, historię, kulturę i religię tego ludu zamieszkującego dzisiejsze tereny środkowo-wschodniej i południowo-wschodniej Turcji oraz północnej Syrii.  Mam nadzieję, że seria ta przypadnie wszystkim do gustu. Życzę przyjemnej lektury!

CZĘŚĆ I: POCZĄTKI PAŃSTWOWOŚCI

Początki państwa hetyckiego są bardzo trudne do zrekonstruowania. Brak pewnych informacji, źródeł pisanych i wiele domysłów, jak także trudności z nazewnictwem języków i ludów wprowadzają bardzo duże zamieszanie w poznawanie historii tego niezwykłego ludu posługującego się językiem indoeuropejskim.

Nie wiadomo dokładnie skąd Hetyci przybyli na tereny dzisiejszej Anatolii. Istnieją dwie główne teorie. Jedna mówi, że pojawili się w tym miejscu przybywając z terenów dzisiejszej Rosji przez Kaukaz, lub z samego Kaukazu przez górskie przełęcze. Druga, że przez tereny Bałkanów i cieśninę Bosfor przychodząc od strony zachodniej. Nie jest jasne, która z hipotez jest tą prawdziwą, wiadomo natomiast, że samo przybycie miało miejsce mniej więcej ok. 2000 r. p.n.e.

Jeszcze przed pojawieniem się plemion hetyckich, Anatolię zamieszkiwał inny lud (prawdopodobnie docierając w to miejsce z Kaukazu w III tys. p.n.e. i będący już w 2000 r. p.n.e. plemieniem autochtonicznym) zwany Hatytami. Stworzyli oni podwaliny i podstawy tzw. kraju Hatti. Nie mieli oni nic wspólnego z późniejszymi Hetytami (prócz mylącego Czytelnika podobieństwa nazw) i na pewno byli ludem nieindoeuropejskim. Hatyci posługiwali się językiem hatyckim zaś Hetyci językiem nesyckim. Wszystko za sprawą tego, iż Hetyci nazywali siebie samych Nesytami, co wprowadza jeszcze większe zamieszanie w próbie rekonstrukcji początków tego państwa.

Po przybyciu i zdobyciu tych terenów wpływ ludów autochtonicznych na kulturę Nesytów (Hetytów) był tak wyraźny, że przeszli oni proces akulturacji i przejęli oni nazwę od podbitego królestwa – kraju Hatti – pod którą występują we współczesnych sobie źródłach pisanych już do końca istnienia ich późniejszego Imperium z okresu późnego brązu. Przyswoili sobie także wierzenia i część religii hatyckiej wraz z ich językiem, jako językiem sacrum,  wykorzystując go wyłącznie do celów religijnych. Dzięki temu wszyscy badacze mają pewność, że żaden lud indoeuropejski, który przybył do Anatolii nie mógł nazywać się Hetytami, dopóki nie przybył do tego kraju i nie „przywłaszczył” sobie tej nazwy po podbiciu terenów hatyckich.

Pierwsze wzmianki o kraju Hatti, zgodnie z powszechną tradycją, pochodzą z okresu XXII w. p.n.e. i walk słynnego króla akadyjskiego Naram-Sina z koalicją siedemnastu królów. Wśród wymienionych władców, w odkrytej przez archeologów inskrypcji królewskiej władcy Akadu, jest król Hatti – Pamba, oraz jeszcze jeden władca o imieniu stricte hetyckim – Huwaruwas. Jednakże, niestety wszystkie epizody związane z dynastią akadyjską są niepewne a ich historie, z początku propagandowe, stały się w późniejszym okresie wręcz legendarne i nie można ich brać pod uwagę jako pewne źródło historyczne.

Informacje bardziej rzetelne pochodzą z okresu 300 lat późniejszego i są związane ze  świetnie prosperującymi (około 1900 roku p.n.e.) handlowymi koloniami asyryjskimi w Anatolii (zwanymi karum).

Tabliczka klinowa z umową handlową z Kültepe-Kanesz. (Los Angeles County Museum of Art, Los Angeles, California)

Dzięki odkrytym w tysiącach egzemplarzy babilońskim tabliczkom klinowym w największej i najsłynniejszej faktorii asyryjskiej w Kültepe-Kanesz wiadomo, że Hetyci byli już usadowieni na tym terenie pod koniec XX w. p.n.e. Świadczą o tym typowe imiona hetyckie występujące w odkrytej korespondencji. Z tabliczek badacze dowiadują się bardzo niewiele o ludach anatolijskich tego okresu, jednakże odnaleźć w nich można wzmianki o tym, że kraj składał się z 10 księstw, z czego największym jest Purushanda a jego władca jest zwany „wielkim księciem”. Wiedza archeologiczna o księstwach w Anatolii II tysiąclecia p.n.e. jest bardzo znikoma. Z pomocą przychodzą jednak trzy tabliczki opatrzone imionami Pithanasa oraz jego syna Anittasa – dwóch królów księstwa/miasta Kussara. Tabliczki zawierają opis historyczny walk młodszego z władców oraz jego ojca o władzę nad rywalizującymi między sobą miastami. Wśród wymienionych są m.in.: Nesa, Zalpuwa, Purushanda, Salatiwara oraz Hatti. Ostatnie z nich badacze utożsamiają nie tyle z całym krajem co z miastem Hattusas (dziś stanowisko Bogaźköy) – późniejszą stolicą całego Imperium. Według tekstów wszystkie te miasta zostały po kolei zdobyte i zniszczone przez króla Anittasa przy pomocy jego 1200 żołnierzy i 40 rydwanów. Co więcej odkryto dowody archeologiczne, iż całe miasto zostało zniszczone i spalone pomiędzy 1900 a 1700 r. p.n.e. Po tym epizodzie władca przeniósł swoją stolicę z Kussary do Kültepe-Kanesz, ufortyfikował miasto i wzniósł tam potężny pałac-rezydencję. Dodatkowo w nowej stolicy odkryto słynny sztylet króla Anittasa z wyrytym tekstem: „pałac Anitty, księcia”, co według wielu naukowców ma uprawdopodobnić całą historię. Anittas jako pierwszy spróbował, i to z powodzeniem, narzucić sąsiednim państewkom władzę zwierzchnią. Dzięki temu jest on uważany za pierwszego księcia/króla hetyckiego, który rozpoczął ekspansję terytorialną. Sprawa jednak jest nadal otwarta, ponieważ żaden późniejszy król hetycki nie utożsamiał się z Anittasem, ani też nie nosił jego imienia (powtarzanie imion królewskich przez następców było bardzo częstym zabiegiem w Imperium Hetytów). Zburzenie i fakt przeklęcia ziemi, na której zostało wzniesione kiedyś Hattussas (Bogaźköy) oraz wrogość do tego miasta jest zupełnie obca kolejnym władcom, którzy odbudowali je i uczynili z niego przepiękne, świetnie ufortyfikowane i chronione (dzięki górskiemu położeniu) miasto – stolicę Imperium.

Mapa ukazująca terytorium Imperium Hetytów (ok. 1800 r. p.n.e. – najbardziej czerwony kolor)

Sztylet króla Anittasa, władcy Kussary. (Źródło: wodolot.files.wordpress.com)

Z królem Anittasem wiążą się też inne ważne wydarzenia w historii i archeologii Anatolii. To za jego sprawą nagle została zahamowana trwająca ponad 100 lat działalność asyryjskiej faktorii handlowej w Kanesz, która wkrótce upadła.

Czy król Anittas jest naprawdę pierwszym królem Hetytów i możemy go tak traktować i nazywać? Tego do końca nie wiadomo. Możliwe, że przyszłe  badania to udowodnią albo obalą tę hipotezę a historia zostanie napisana na nowo…

Wkrótce kolejna część z cyklu „Zarysu dziejów Hetytów”

Bibliografia:

O. R. Gurney, The Hittites, 1972 (wyd. II)

E. Akurgal, The Hattian and Hittite Civilizations, 2001

T. R. Bryce, The Kingdom of the Hittites, 1999

C.W. Ceram,  The Secret of the Hittites: The Discovery of an Ancient Empire, 2007

H. Klengel,  Geschichte des hethitischen Reiches, 1998

P. Neve, Hattusa – Stadt der Götter und Tempel, 1996