W dniu dzisiejszym Archeologia Wschodu pragnie przedstawić trzecią już odsłonę cyklu pod tytułem “Zarys dziejów Hetytów”. Traktuje ona o hetyckim sanktuarium umiejscowionym w Yazilikaya. Autorką tekstu jest Katarzyna Jeleń – doktorantka w Zakładzie Archeologii Egiptu i Bliskiego Wschodu działającym w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Serdecznie zapraszamy do lektury nowego artykułu!
Linki do poprzednich części: Część I, Część II
Sanktuarium hetyckie w Yazilikaya: Miejsce kultu czy centrum Wszechświata?
Nazwą „Anatolia” zasadniczo określany jest teren dzisiejszego państwa tureckiego, które leży na styku dwóch kontynentów – Azji i Europy. Terytorium Azji Mniejszej, jawi się nam jako swoistego rodzaju pomost łączący Europę i Azję już od tysiącleci. Teren ten pełnił funkcję owego pomostu już w czasach starożytnych, a nawet i prehistorycznych, gdyż było to najwygodniejsze połączenie pomiędzy wielkimi cywilizacjami Wschodu, a Europą (Popko 1987:11). Na ten obszar, ok. 2000 roku p.n.e. dotarły plemiona Hetytów, ludu indoeuropejskiego, docierając tam z obszarów położonych na północny-wschód od Kaukazu, przez zachodnie przełęcze górskie (Popko 1999: 51).
Religia okresu Hetytów była zjawiskiem złożonym. W jej powstawaniu brały udział składniki etniczne, wierzenia ludów autochtonicznych oraz wpływy zewnętrzne. Kraj Hatti uchodził za „kraj tysiąca bogów”. Charakterystyczną zasadą Hetytów było włączanie do swojej religii kultu obcych bóstw. Widoczne w wierzeniach są tradycje huryckie, które najpełniej widać na reliefach oraz wpływy mezopotamskie, które docierały do Azji Mniejszej za pośrednictwem Hurytów (Taracha 2008:186). Sztuka i architektura hetycka były ściśle związane z religią. Odkopane w stolicy świątynie tworzą skomplikowane kompleksy masywnych, mających kształt prostych brył geometrycznych, murowanych budynków, które otaczają centralny dziedziniec. W trakcie prac wykopaliskowych na terenie stolicy hetyckiej Hattusas odnaleziono pozostałości pięciu olbrzymich świątyń (Beckman 2000:2).
Inny typ sanktuarium reprezentuje zespół dwóch naturalnych galerii skalnych w Yazılıkaya. Świątynia ta znajduje się poza murami Hattuşaş, na północny -wschód od stolicy, w odległości około 2 kilometrów. Aby dostać się tam ze stolicy państwa należało przejść przez uświęcony teren nekropolii, z pochówkami szkieletowymi i ciałopalnymi. Do sanktuarium prowadziła droga, która rozpoczynała się na terenie religijnego kompleksu w Hattuşaş (Macqueen 2001:123 ; Śliwa 1997: 73). W języku tureckim „Yazılıkaya” oznacza dosłownie malowaną, pisaną skałę (Gurney 1970:166). Skały tworzą dwa wąwozy, z których większy ma u wejścia dwadzieścia metrów szerokości, biegnie on w głąb i na przestrzeni trzydziestu metrów zwęża się do pięciu metrów (Klengel 1974:97). W tym miejscu znajduje się mniejsza galeria B, do której prowadzi wąskie wejście zakończone bramą, której strzeże para skrzydlatych lwów z głowami demonów (Bryce 2002:196). Galeria zamknięta jest od świata zewnętrznego murem cyklopowym (Macqueen 2001:124).
Przed małą galerią znajduje się duża galeria A, gdzie na kilku ścianach wyryto płaskorzeźby bóstw czczonych przez Hetytów. Stanowi ona główną część kompleksu (Śliwa 1997:74). Sanktuarium wzniesione zostało na otwartym powietrzu. Wykazuje ono ślady działalności budowlanej z trzech okresów. Badania ruin od najniższej warstwy pokazały, iż w pierwszym okresie znajdował się tutaj mur odgradzający skalne miejsce kultu od świata zewnętrznego. W kolejnym etapie rozbudowy kompleksu wzniesiono tu typową świątynię hetycką. W tym czasie zbudowano monumentalną bramę do świątyni, podobną do tej znajdującej się w stolicy oraz jeszcze jedną bramę prowadzającą do małej galerii B. W trzeciej fazie wzniesiono wschodnie skrzydło głównego budynku znajdującego się przed skałami (Akurgal 1990:308 ; Ussishkin 1975:91). Droga ze stolicy wiodła prosto do propylonu, skąd stopnie prowadziły na wyższy poziom, a następnie na prostokątny dziedziniec, który otoczony był pomieszczeniami o charakterze magazynowym i kultowym. Tu usytuowany był ołtarz oraz mała budowla służąca do rytualnych oczyszczeń (Śliwa 1997:74 – 75).
Dzięki badaniom świątyń w stolicy wiadomo, że religijne ceremonie hetyckie odbywały się w zamkniętych pomieszczeniach przed figurą bóstwa (Macqueen 2001:123).
Natomiast w Yazılıkaya wszelkie kulty odbywały się na otwartej przestrzeni, pod reliefami bóstw reprezentujących praktycznie główny panteon Hetytów z wyraźnymi wpływami huryckimi (Akurgal 1990:308 ; Güterbock 1975: 273). W Yazılıkaya budowle świątynne wzniesione przez człowieka pełnią funkcje drugorzędne, a naturalne ukształtowanie terenu i wyrzeźbione na skałach reliefy z bóstwami stanowią centrum kultu hetyckiego (Macqueen 2001:124). Sanktuarium zostało wzniesione dzięki inicjatywie króla Hattusilisa III oraz jego ambitnej małżonce Puduhepie. Chronologicznie wg E. Akurgala (1990) świątynia z drugiej fazy oraz relief z procesją bogów powstały za czasów panowania Hattusilisa III.
Wyraźnie widoczne ślady wpływów huryckich zintensyfikowały się za panowania Hattusilisa III poprzez ożywioną działalność jego żony. Mamy więc zatem do czynienia z przedstawieniami bóstw hetyckich, ale nawiązujących pewnymi cechami do huryckich tradycji (Kapełuś 2007:41). Natomiast mała galeria oraz trzecia faza świątyni zostały wzniesione podczas rządów Tuthalijasa IV. Nie wydaje się, aby po Tuthalijasie świątynią „zaopiekował się” jego następca. Sytuacja w państwie była ciężka i władca nie miał czasu, aby energię poświęcać na odnowienie reliefów (Akurgal 1990: 308-309).
Galeria A
Główną i najważniejszą część zespołu w Yazılıkaya stanowi większa galeria skalna, nazywana Wielka (Dużą) Galerią lub Galerią A (Krupp 2001:11).
Scena glowna, galeria A, przerys reliefu (Źródło: Akurgal 1990:310)
Scena główna – Galeria A
Bogowie ukazani są po stronie zachodniej, a po stronie prawej galerii. „Przywódcy” procesji występują na głównej scenie, na północnej ścianie (nr 40-46). Ukazuje ona spotkanie najważniejszych bóstw dwóch szeregów. Prawie wszyscy bogowie kroczący w orszaku procesyjnym ukazani zostali z profilu. Przedstawienie takie było popularne w sztuce hetyckiej (Ward 1899:6-8). Od strony lewej na ścianie zachodniej widać 42 bogów. Nie są oni do końca zidentyfikowani przez badaczy. Bogowie oznaczeni na rysunku numerami od 13. do 27. nie zostali jednoznacznie rozpoznani. Interesujące jest przedstawienie dwóch bóstw – pół ludzi pół byków podtrzymujących niebo (nr 28, 29). Bogowie ci stoją na hieroglifie symbolizującym ziemię. Ukazani są frontalnie, z rękami uniesionymi wysoko ku górze, podtrzymując nieboskłon (Akurgal 1990:311). W szeregu bogów ukazany został władca z tzw. hieroglifem słonecznym (nr 34). Być może jest to personifikacja władzy królewskiej, która została ujęta w postaci skrzydlatego dysku słonecznego. Postać wyobrażona jest w długiej szacie królewskiej, a nad jej ręką znajduje się hieroglif oznaczający „boga z niebios” (Ward 1899:4). Kolejno ukazano boga księżyca – Kuszuh (nr 35). Postać ma na głowie wysoką czapkę, w połowie przedzieloną księżycem w kształcie sierpa. Natomiast z jego ramion „wyrastają” skrzydła ozdobione pionowymi listwami (Akurgal 1990:311).
Wśród rzędu bóstw męskich można zauważyć trzy boginie w tym Shaushga (nr 38), hetycką boginię o huryckim imieniu utożsamiana z babilońską Isztar. Jest ona boginią wojny, dlatego też została przedstawiona wraz z bóstwami męskimi. Isztar przedstawiona jest wraz ze swoim orszakiem, w którego skład wchodzą boginie Ninatta i Kulitta (nr 36,37). Strój bogini nawiązuje do szat bogów, podobnie jak oni ma na głowie wysoką szpiczastą czapkę ozdobioną rogami. Jako bogini wojny w ręku dzierży topór (Krupp 2000:12). Kolejno zostali ukazani bogowie: Ea (mezopotamski bóg wody, bardzo istotny w huryckich wierzeniach, nr 39), bóg słońce Szimige, bóg wojny Asztabi oraz wyobrażenie boga upraw i rolnictwa (nr 40). Na ścianie zachodniej znajduje się kilka innych bóstw, niestety trudnych do zidentyfikowania.
Kolejność szeregu bogiń ukazanych na ścianie wschodniej w procesji zgodna jest z układem tzw. listy „kaluti”, czyli listy ofiar dla bogini Hepat (Taracha 2008:225). W rzędzie bóstw żeńskich znajduje się płaskorzeźba boga Sarrumy (nr 44), a szereg ten zamyka przedstawienie bogini Hepat (nr 43), małżonki władcy bogów Teszuba (Tarhuna) – boga burzy (Akurgal 1990:311). Świadectwo ikonograficzne płaskorzeźb ze świątyni bywa porównywane do przebiegu ceremonii, która została opisana na jednej z tabliczek dotyczącej obrzędu „itkalzi”. W trakcie wspomnianego obrzędu wbijano naprzeciw siebie pale dla par bóstw w kolejności zgodnej z układem procesji w Yazılıkaya (Taracha 2008:226).
Scena główna
Na scenie głównej skalnego sanktuarium w Yazılıkaya, na północnej ścianie, ukazany był „bóg burzy/pogody” z Hattuşaş stojący na dwóch pagórkach. Jest on lekko odsunięty od grupy kolejnych bóstw, a w prawej ręce dzierży maczugę (Akurgal 1990:310).
Kolejno znajduje się przedstawienie boga burzy głównego boga panteonu hetyckiego. Stoi on okrakiem na dwóch personifikacjach gór. Z przedstawień i tekstów wiadomo, iż ten bóg był właścicielem dwóch byków: Serii i Hurri. Na reliefie z bogiem przedstawiono jednego z nich, natomiast drugi towarzyszy małżonce boga – Hepat. Za E. Akurgalem (1990) i K. Bittelem (1970) można stwierdzić, iż bogiem burzy jest hurycki Teszub, co potwierdzają przedstawiania bóstw na pagórkach lub na zwierzętach. W kręgu huryckim nie spotyka się bogów stojących bezpośrednio na ziemi (Beckmann 2000: 134).
Główne bóstwo żeńskie ukazane w sanktuarium to bogini słońca z Arinny, utożsamiana z hurycką małżonka Teszuba – Hepat. Na reliefie w Yazılıkaya jej imię jest wyraźnie napisane, a dodatkowo towarzyszy mu instrukcja jak powinno być ono wypowiadane (Akurgal 1990:313).
Za Hepat, również na panterze stoi jej syn, bóg Sarruma. Na przedstawieniu w Yazılıkaya bóg niesie długi topór.
Za Sarrumą, na dwugłowym orle stoją dwie boginie, które do tej pory nie zostały jednoznacznie zidentyfikowane. Jednakże dość oczywiste wydaje się przedstawienie bogiń właśnie na orle, symbolu państwa hetyckiego (Akurgal 1990:313).
Miejsce o odmiennym znaczeniu w wielkiej galerii A zajmuje relief przedstawiający króla Tuthalijasa IV. Na ścianach galerii wyobrażono jedynie bóstwa, natomiast przedstawienie królewskie jest do tej pory niespotykane.
Relief – Tuthalijas z Szarumma (Źródło: http://www.pbase.com/dosseman/yazilikaya)
Jest to największy relief w całej galerii mierzący 2 metry 95 centymetrów, natomiast inne mają jedynie nieco ponad 2 metry (Beckman 2000:136). Płaskorzeźba wyobraża władcę z profilu w długiej ceremonialnej szacie, z zakrzywioną laską w ręku litusem, warto zwrócić uwagę na to co dzieje się nad prawą reką władcy – tu znajduje się wieloelementowy symbol władzy królewskiej, na który składa się klęcząca postać ludzka otoczona kolumnami. Znak zwieńczony jest dyskiem słonecznym (Akurgal 1990:314).
Mała Galeria
Mniejsza Galeria w Yazılıkaya, znajdująca się na wschód od dużej, miała własne wejście, a na ścianach znajduje się kilka dobrze zachowanych reliefów. Wąski tunel prowadzący do niej przez skały może sprawiać wrażenie schodzenia do środka ziemi (Akurgal 1990:309).
Relief, na którym bóg Sarruma obejmuje króla Tuthalijasa IV jest jednym z najlepiej zachowanych w skalanym sanktuarium w Yazılıkaya. Znajduje się on na wschodniej ścianie Małej Galerii. Płaskorzeźba ta ukazuje symboliczną opiekę bóstwa nad władcą. Scena jest znakomitym przykładem hetyckiej sztuki. Możemy podziwiać mistrzostwo rzeźbiarskie ówczesnych artystów (Akurgal 1990:314).
Na tej samej ścianie małej galerii (wschodnia), gdzie znajduje się przedstawienie Tuthalijasa z Sarrumą widnieje wizerunek znany jako „bóg miecza” (lub sztyletu). Bóg ma na głowie wysoką czapkę, ozdobioną rogami. Cały relief przybiera postać miecza zwężając się ku dołowi. Głowa boga „wyrasta” z dwóch połączonych ze sobą lwich protom. Dolna część płaskorzeźby ukazuje w całości dwa lwy, z otwartymi pyskami, zwrócone głowami w dół. Kompozycję zamyka kilka linii pionowych tworząc formę miecza. Przedstawienie nawiązuje do hetyckiego mitu, który opowiada o tym jak to bóg pogody i nieba zesłał niechętnych mu bogów do zaświatów i zamienił ich w miecze (Bryce 2002:197).
Relief z przedstawieniem Bóstwa-sztyletu / Bóstwo-miecza. (Źródło: http://www.pbase.com/dosseman/image/36319797)
Relief 12 bogów
Przedstawienie to znajduje się na ścianie zachodniej w Małej Galerii naprzeciwko przedstawienia króla Tuthalijasa IV i Szarrumy (Macqueen:2001:125).
Relief ukazuje dwunastu identycznie wyglądających bogów. Odziani są oni w krótkie tuniki i szpiczaste nakrycia głowy ozdobione pionowymi listwami. W rękach trzymają zakrzywione sierpy. Ukazani są, jak się wydaje w chwili marszu. Możliwe, iż mogą oni być łączeni z zaświatami. Twarze bogów na reliefie w Małej Galerii zwrócone są w północną stronę komnaty. W tym miejscu odkryto pozostałości bazy posągu bóstwa lub króla, a więc wydaje się, że bogowie mogli być z nim związani (Bryce 2002:197).
Relief 12 bogów z Yazilikaya.
Według obecnych badań, większa galeria skalna świątyni w Yazılıkaya, miała jasno określony cel. To właśnie w tym miejscu celebrowano hetyckie Święto Nowego Roku (Bryce 2002: 197). Tą tezę potwierdzają huryckie nazwy jak i szczegóły wskazujące na analogie z terenów górnomezopotamskich i północnosyryjskich. Wydaje się zatem, iż wyjaśnienie przeznaczenia świątyni można znaleźć na tych terenach. Prawdopodobnie tak jak w Mezopotamii, poza miastem w specjalnym sanktuarium obchodzono uroczystość Nowego Roku. Święto obchodzone było z początkiem wiosny, kiedy przyroda budziła się do życia i właśnie wtedy bogowie spotykali się ze sobą, aby razem celebrować tę niezwykłą uroczystość (Klengel 1974:98,99).
Natomiast inna teoria mówi o tym, iż na terenie świątyni odbywały się tylko i wyłącznie kulty oczyszczające, poddaje się w wątpliwość wyjątkowość tego miejsca jako głównego punktu w uroczystości Święta Nowego Roku. Według tej teorii takie funkcje pełniły miejsca kultowe znajdujące się nad rzekami lub jeziorami. Zwolennik tej idei H. Güterbock uważa, iż było to faktycznie uświęcone miejsce, ale służyło jedynie podkreśleniu nieśmiertelności boskiej władzy Tuthalijasa IV, czego dowodem mają być trwałe i niezniszczalne skały (Güterbock 1975:274,275)
Jeszcze inna teoria mówi o położeniu sanktuarium na wzniesieniu, aby tym samym przybliżyć się jeszcze bardziej do czczonych bóstw. Yazilikaya była swoistym połączeniem światów – tutaj miało miejsce stworzenie i rytualne odnowienie sił, właśnie tutaj bóstwa ziemi, nieba, zaświatów wspólnie były świadkami boskich małżeństw, przekazywania sukcesji i śmierci (Krupp 2000: 13). Takie sanktuaria jak w Yazilikaya służyły jako centra świata, jako miejsca koncentracji boskiej siły oraz punkty spotkań bogów i sił nadprzyrodzonych. Wydaje się, wierzchołek góry jest centrum ziemi, która właśnie w tym miejscu jest wypełniona poza ziemską siła. Owa boska obecność wprowadza równowagę między światem natury a siłami nieba. Świątynia jest rodzajem przedsionka, w którym odbywa się rytualna sukcesja władzy jako początek nowego roku, strzeżona tajemnicą i majestatem pod odwiecznym niebem i na żyznej ziemi. Poprzez to co ma w niej miejsce staje się ona centrum świata. (Krupp 2000: 14). Jednakże jest to teoria oparta na samych domysłach, które czynią z tego miejsca centrum wszechświata.
Mała galeria pod wieloma względami różni się od dużej, której charakter dla większości badaczy jest oczywisty. W niszach skalanych znajdują się trzy regularne otwory, które mogły zawierać urny rodziny królewskiej, poczynając od Hattusilisa III i jego małżonki Akurgal (1990:308). Istnieje kilka teorii mówiących o przeznaczeniu tego miejsca. Odkryto tu pozostałości ludzkiego szkieletu i kości ptaków, być może składanych tu w ofierze. Wydaje się, że ta wąska galeria może być świątynią grobową króla Tuthalijasa II lub III. Bliższa prawdzie wydaje się jednak teoria mówiąca o tym, że mała galeria została wzniesiona i zarezerwowana ku apoteozie króla Tuthalijasa IV i funkcjonowała ona za jego życia. O tym, że reliefy były wykonane za panowania władcy informuje nas lista królewska, na której nie widnieje imię Tuthalijasa IV (Akurgal 1990:309).
BIBLIOGRAFIA :
- Akurgal E., (1990), Ancient civilizations and ruins of Turkey, Istambuł
- Beckman G., (2000), The religion of the Hittites, The Annual of the American Schools of Oriental Research 57: 133-143
- Bittel K., (1970), Hattusha – the capital city of the Hittites, New York
- Bryce T., (2002), Life and society in the Hittite World, New York
- Gurney O., (1970), Hetyci, Warszawa
- Güterbock H., (1975), Yazilikaya: apropos a new interpretation, Journal of Near Eastern Studies 34: 273-277
- Stępień M., (1998), Anatolia – Państwo Hetytów, [w:] M. Jaczynowska, D. Musiał, M. Stępień (ed.) Historia starożytna, Warszawa: 115-130
- Klengel E.& H., (1974), Hetyci i ich sąsiedzi – dzieje kultury Azji Mniejszej od Çatal Hüyük do Aleksandra Wielkiego, Warszawa
- Krupp E.C., (2000), Sacred Sex in the Hittite Temple of Yazilikaya, Odyssey
- Macqueen G., (2001), The Hittites, London
- Popko M, (1987), Turcja, Warszawa
- Popko M., (1999), Ludy i języki starożytnej Azji Mniejszej, Warszawa
- Śliwa J., (1997), Sztuka i archeologia starożytnego Wschodu, Warszawa – Kraków
- Taracha P., (2008), Religie Anatolii Hetyckiej, [w:] K. Pilarczyk, J. Drabina (ed.) Religie starożytne Bliskiego Wschodu, Kraków
- Ward W.H., (1899), The Hittite Gods in Hittite Art, American Journal of Archeology 3:1-39
FOTOGRAFIE
Archeologia Wschodu 