Struktury mieszkalne sprzed 20 000 lat we wschodniej Jordanii

Międzynarodowy zespół archeologów pracujących na stanowisku Kharaneh IV, leżącym 70 km na wschód od stolicy Jordanii, Ammanu, odkrył dwie struktury mieszkalne znajdujące się w obrębie dużego (prawie dwuhektarowego) terenu obozowiskowego. Ślady osadnicze na tym stanowisku datuje się na wczesny i środkowy epipaleolit, czyli fazę prenatufijską. I o ile wcześniej archeolodzy uważali, że dopiero z późnoepipaleolityczną fazą natufijską (ok. 14 500 cal BP) należy łączyć powstanie w miarę trwałych struktur mieszkalnych i stosunkowo złożoną organizację przestrzenną osad (i co za tym idzie postępującą złożoność społeczną), o tyle odkrycia z Kharaneh IV (19,9 – 18,9 ka cal BP), podobnie jak odkrycie struktur mieszkalnych na stanowisku Ohalo II (datowane na 23 000 cal BP) leżącym na brzegu Jeziora Galilejskiego, wskazują, że powstanie pierwszych stosunkowo trwałych struktur mieszkalnych, zasiedlonych przez dłuższy czas nastąpiło zdecydowanie wcześniej. Struktury odkryto w części B stanowiska, gdzie warstwy osadnicze sięgają głębokości 1,35 m, a narzędzia kamienne reprezentują przeważnie kulturę kebaryjską.

Struktury 1 i 2 odkryte w Kharaneh IV (źródło il.: Maher LA, Richter T, Macdonald D, Jones MD, Martin L, et al. (2012) Twenty Thousand-Year-Old Huts at a Hunter-Gatherer Settlement in Eastern Jordan. PLoS ONE 7(2): e31447).

Na strukturę nr 1 trafiono 60 cm pod powierzchnią. Ma owalny kształt i wymiary 3,2 m na 2,2 m; ściany były wkopane w ziemię, a zbudowano je, podobnie jak i dach, z gałęzi. (pamiętajmy, że późnym plejstocenie klimat Lewantu był chłodniejszy i bardziej wilgotny). Ściany i dach spłonęły i zapadły się, pozostawiając ciemniejsze ślady. Szczególnie intrygujące są przepalone rogi gazeli, grudki ochry i skupiska muszli znajdujące się obok dużego, płaskiego kamienia. Muszle pochodzą z Morza Śródziemnego i Czerwonego i większość z nich ma otwory, co sugeruje, że były zawieszane i stanowiły część naszyjników albo ozdób przyszytych do ubrań. Ich koncentracja, ułożenie wokół kamienia oraz obecność ochry pozwala przypuszczać, że mamy do czynienia z depozytami intencjonalnie złożonymi na spalonych szczątkach struktury mieszkalnej (być może podpalonej również umyślnie i jakoś związanej z dwoma pochówkami, które w latach 80. XX w. zostały odkryte poniżej poziomu podłogi przez M. Muheisena). Struktura 2, w odległości mniej więcej 2 m od pierwszej, była również wkopana we wcześniejsze warstwy kulturowe i zbudowana z gałęzi. Nie odnaleziono jednak śladów spalenia, nie ma także żadnych depozytów złożonych z muszli i ochry. Odkryto natomiast jamę, w której znaleziono kości zwierzęce oraz ludzką piszczel (osoby dorosłej, prawą).

Struktury odkryte w Kharaneh IV, na zdjęciu A: przepalone rogi gazeli i tura znalezione na krawędzi struktury nr 2, zdjęcie B: duży, płaski kamień i trzy skupiska muszli i ochry, zdjęcie C: kręgi lędźwiowe tura i kamienne podstawy konstrukcji mieszkalnej (źródło il.: Maher LA, Richter T, Macdonald D, Jones MD, Martin L, et al. (2012) Twenty Thousand-Year-Old Huts at a Hunter-Gatherer Settlement in Eastern Jordan. PLoS ONE 7(2): e31447).

Archeolodzy, którzy dokonali odkrycia struktur mieszkalnych podkreślają przede wszystkim konieczność zmiany poglądów na temat praktyk osadniczych ludności prenatufijskiej. Rozmiary stanowiska, liczba znalezisk, odkryte struktury mieszkalne wskazują, że Kharaneh IV było miejscem zamieszkiwanym przez wiele sezonów, z czym być może wiązały się powtarzające się zgromadzenia-spotkania dużych grup ludzi, podczas których dochodziło do wymiany różnych przedmiotów (znalezione muszle pochodzą z miejsc odległych o 130-270 km). Druga sprawa to symboliczne znaczenie depozytów złożonych z muszli, ochry i ich powiązanie z pochówkami znajdującymi się w pobliżu struktur mieszkalnych. Oznaczałoby to, że początki dobrze poświadczonych praktyk funeralnych i symboliki fazy natufijskiej należy doszukiwać się już we wcześniejszej fazie prenatufijskiej.

Dokładny opis wyników badań na stanowisku Kharaneh IV można znaleźć tutaj, czyli w opublikowanym 15 lutego 2012 roku artykule: Maher LA, Richter T, Macdonald D, Jones MD, Martin L, et al. (2012) Twenty Thousand-Year-Old Huts at a Hunter-Gatherer Settlement in Eastern Jordan. PLoS ONE 7(2): e31447, na podstawie którego został napisany niniejszy post.

 

Archeologia na polu minowym, część 2

Po dłuższej przerwie wracamy do opowieści o dramatycznych dziejach archeologii w Afganistanie. Pierwszą część, w której pokrótce zarysowano historię tego kraju ze szczególnym naciskiem na jej wielokulturowość, można znaleźć tutaj. Zanim jednak zostaną przedstawione dokonania Délégation Archéologique Française en Afghanistan (DAFA), a także innych misji archeologicznych działających w Afganistanie od lat 40. XX w., warto jeszcze w kilku zdaniach opisać to, co działo się w Afganistanie w XIX w. Afganistan był wtedy polem zmagań Wielkiej Brytanii i Rosji, rywalizujących o wpływu w tym regionie. Rosjanie ośmieleni sukcesami, jakie odnieśli podporządkowując sobie rozległe terytoria na północy (Syberia) oraz na południu (Kaukaz),  ostatecznie opanowali Azję Środkową:  podbili chanaty Chiwy, Buchary, Kokandu i tereny zamieszkane przez plemiona turkmeńskie. Afganistan pozostawał ostatnim buforowym regionem między cesarstwem rosyjskim a Indiami, ową perłą w brytyjskiej Koronie. Dlatego też Brytyjczycy oprócz działań dyplomatycznych dwukrotnie w ciągu XIX stulecia zaangażowali się zbrojnie w tym kraju. Pierwsza wojna afgańska (1839-1842) zakończyła się dla Brytyjczyków tragicznie (brytyjski garnizon z Kabulu i kilkanaście tysięcy cywilów, towarzyszących żołnierzom,  zostało zabitych w trakcie wycofywania się), druga (1878-1880) po serii bitew przyniosła traktat pokojowy, zgodnie z którym Afganistan zachowywał niezawisłość w sferze polityki wewnętrznej, ale o jego polityce zewnętrznej mieli decydować Brytyjczycy. Początek XX w. przyniósł kolejne problemy w relacjach afgańsko-brytyjsko-rosyjskich, szczególnie po wstąpieniu na tron w 1919 r. Amanullaha. Skutkiem był  wybuch trzeciej wojny afgańskiej (1919), w której Brytyjczycy teoretycznie zwyciężyli, ale w praktyce większe korzyści odniósł Afganistan, odzyskując pełną niezależność zarówno w sprawach wewnętrznych, jak i polityce zagranicznej. Amanullah chciał zmodernizować swój kraj – jednym z elementów szeroko zakrojonej działalności reformatorskiej było otwarcie pierwszego w Afganistanie muzeum, a także podpisanie umowy z Francją, obejmującej m.in. utworzenie DAFA i przyznanie to właśnie Francuzom (a nie znienawidzonym Brytyjczykom, choć to oni mieli  już jakieś tradycje archeologiczne w tym kraju) monopolu na prace archeologiczne w Afganistanie. Wróciliśmy w ten sposób do DAFA i możemy zająć się teraz jej dokonaniami.

Afganistan - najważniejsze stanowiska archeologiczne

W początkowym okresie działalności francuscy archeolodzy skoncentrowali się przede wszystkim na badaniach powierzchniowym prowadzonych na podstawie zachowanych relacji pozostawionych na przykład przez buddyjskich mnichów, chińskich pielgrzymów czy innych wędrowców, którzy trafili w te rejony.  Badania przeprowadzono przede wszystkim w okolicach Kabulu, w Bagram i Haddzie. Francuskich badaczy interesowały przede wszystkim stanowiska, które mogłyby poświadczyć o rozprzestrzenianiu się kultury hellenistycznej na tych terenach oraz grecko-buddyjska sztuka Gandahary. W 1926 r. rozpoczęto prace wykopaliskowe – w Haddzie, gdzie kopać zaczął Jules J. Barthoux. Stanowisko to znajduje się niedaleko Dżalalabadu (wschodni Afganistan), datuje się je na I-VII w. n.e. (aczkolwiek wiele znalezionych tam artefaktów może być starszych). Znajdowało się tam osiem buddyjskich klasztorów i prawie 500 stup, a znaleziska Barthoux obejmowały blisko 15 000 posągów i fragmentów rzeźb, w tym świetnych przykładów sztuki Gandahary.

Fragment reliefu ze stupy C1 w Haddzie (I w. n.e.).

Prace wykopaliskowe podjęto także w Bamjan (znanym przede wszystkim z ogromnych posągów Buddy, które zostały zniszczone przez talibów, ale do tej sprawy jeszcze powrócimy). Znaleziska z Bamjan pozwoliły wydatować to stanowisko na II w. p.n.e – XIII w. n.e., przy czym największy rozkwit przeżywało w II-VII w. n.e, kiedy było potężnym ośrodkiem buddyjskiego monastycyzmu – mnisi mieszkali w wykutych przez siebie jaskiniach (naliczono ich 750), tworzących skomplikowaną skalną strukturę. Ściany jaskini i korytarzy były bogato dekorowane malowidłami (przy czym przeprowadzone w 2008 r. analizy towarzyszące konserwacji malowideł wykazały, że prawdopodobnie są to najstarsze zachowane malowidła wykonane techniką olejną).

Malowidła z jaskiń w Bamjan (datowane na połowę VII stulecia są najprawdopodobniej najstarszymi, zachowanymi malowidłami olejnymi).

Najwspanialsze odkrycia przyniosły jednak wykopaliska w Bagram podjęte w w pod koniec lat 30. przez Josepha Hackina. W maju 1937 roku trafiono na pierwszy przedmiot ze szkła, który później – wraz z innymi cennymi znaleziskami – nazwano „skarbem z Bagram”. Podczas trzech sezonów wykopaliskowych (od 1936 do 1946) Francuzi odsłonili wejście do miasta, pałac z epoki panowania Kuszanów, fragmenty fortyfikacji i targowisko. W dwóch pomieszczeniach pałacowych (oznaczonych numerami 10 i 13) znaleziono w sumie 216 świetnie zachowanych i niezwykle cennych przedmiotów wykonanych z kości słoniowej (pochodzące z Indii), szkła (pochodzenia syryjskiego i egipskiego), brązu (Rzym, Egipt) oraz chińskie przedmioty z laki. Do dziś „skarb z Bagram” pozostaje jednym z najcenniejszych znalezisk w historii afgańskiej archeologii, co więcej udało mu się przetrwać zarówno czasy II wojny światowej, jak i rosyjską inwazję i wojnę domową.

Bagram - zdjęcie lotnicze stanowiska wykonane w latach 30. XX w. (autor zdjęcia: Jean Carl).

Kobieta stojąca na mitycznym potworze (I-II w. n.e.). Rzeźba znajduje się obecnie w Muzeum Narodowym w Kabulu. Wykonana z kości słoniowej, ma 45,6 cm wysokości. Autor zdjęcia: Thierry Ollivier.

Szklana flasza w kształcie ryby (I-II w. n.e.). Znajduje się w Muzeum Narodowym w Kabulu. Autor zdjęcia: Thierry Ollivier.

Po zakończeniu II wojny światowej Francuzi nadal teoretycznie mieli monopol na prowadzenie wykopalisk na terenie Afganistanu, ale zaczęto także wydawać pozwolenia misjom z innych krajów, m. in. Brytyjczykom, Amerykanom i Włochom, Japończykom i Rosjanom. Nadal szczególnie ważnym wątkiem w archeologicznych poszukiwaniach było rozprzestrzenianie się buddyzmu na tych terenach oraz w Azji Środkowej – tym zajmowali się w szczególności uczeni japońscy, a najważniejszym stanowiskiem badanym przez misję z Uniwersytetu w Kioto było Tepe Sekandar (na północ od Kabulu), szczególnie ważne dla zrozumienia przemian, jakie zaszły w okresie Hendusahi (czyli między upadkiem buddyzmu a rozkwitem islamu na tych terenach). Z kolei Włosi skoncentrowali się na okresie islamskim – prowadzili prace m. in. w pałacu sułtana Masu’da III z Ghazni, zajęli się także renowacją meczetu Szahdżahana w Kabulu. Amerykanom zawdzięczamy odkrycia z narzędzi z górnego paleolitu i mezolitu (Kara Kamar) oraz śladów osadnictwa górnopaleolitycznego w okolicach Aq Kupruk. Lata 60. XX w. to także początki rodzimej archeologii afgańskiej – w 1966 r. powstał Afgański Instytut Archeologiczny, a afgańcy archeolodzy (kształcący się początkowo głównie na Zachodzie) współpracowali z misjami zagranicznymi i prowadzili własne wykopaliska. Dobrym przykładem takiej współpracy jest Afgańsko-Radziecka Misja prowadząca wykopaliska na stanowiskach w północnym Afganistanie, m. in. Alten, Daszli, Tillya Tepe. To ostatnie stanowisko jest szczególnie ważne, ponieważ afgańscy i radzieccy archeolodzy, pracujący wspólnie pod kierownictwem Viktora Sarianidiego, dokonali spektakularnego odkrycia bogato wyposażonych indo-scytyjskich grobów z I-II w. n.e.  Pochówki należały do pięciu kobiet i jednego mężczyzny. W grobach znaleziono prawie 20 000 przedmiotów wykonanych ze złota i reprezentujących kulturową różnorodność tego regionu (styl biżuterii to mieszanka wpływów indyjskich, irańskich, greckich-hellenistycznych). Natrafiono także na artefakty pochodzące z Chin i z basenu Morza Śródziemnego oraz na jedną monetę partyjską, jedną rzymską i jedną z buddyjską inskrypcją.

Rekonstrukcja (wojownik z grobu IV i kobieta z grobu II).

Moneta z buddyjską inskrypcją.

Naszyjnik i korona wykonane w stylu indo-scytyjskim. Przechowywane w Muzeum Narodowym w Kabulu. Autor zdjęcia: Thierry Ollivier.

W tym samym roku (1979), w grudniu wojska sowieckie dokonały inwazji na Afganistan. Archeolodzy zostali zmuszeni do przerwania prac, kolejne misje zagraniczne ewakuowano i nawet DAFA zawiesiła swoją działalność. O tym, jaka była sytuacja archeologii w Afganistanie w latach 80. , 90. i na początku XXI w., będzie można przeczytać w kolejnym (i ostatnim już wpisie poświęconym temu tematowi).

Wykorzystano informacje z: Encyclopaedia Iranica, podstrony Departamentu Obrony USA poświęconej ochronie kulturowego dziedzictwa Afganistanu i strony DAFA.

 

Archeologia na polu minowym, część 1

Afganistan jest krajem o przebogatej historii. Pierwsze ślady działalności człowieka datują się na paleolit. Kultury epoki brązu rozwijały się na północy i wschodzie kraju, a pierwszy ośrodek miejski powstał w okolicach dzisiejszego Kandaharu. Lapis lazuli znajdowany na Bliskim Wschodzie (np. wyroby znalezione w grobach królewskich z Ur) oraz w Egipcie pochodził właśnie z terenów Afganistanu. Na dalszych kartach dziejów tego regionu znajdujemy m. in. Medów i Persów; w czasach Achemenidów, a dokładniej za Dariusza I, tereny te zostały podzielone na siedem satrapii: Aria, Baktria, Margiana (te dwa ośrodki powinny się nam kojarzyć  również z wcześniejszym, bo datowanym na 2300-1700 p. n. e  zespołem kultur baktriańsko-margiańskich BMAC, czyli inaczej z cywilizacją Oksusu, przy czym dzisiaj Merw znajduje się w granicach Turkmenistanu), Gandhara, Sattagydia, Arachozja, Drangiana. Także za panowania Achemenidów poprowadzono (fragment Drogi Królewskiej) przez Herat, Kandahar i dalej – aż po granicę z Indiami drogę , która miała się stać ważnym odcinkiem Szlaku Jedwabnego. W 329  r. p. n.e.  stanowiący część imperium perskiego Afganistan zostaje podbity przez Aleksandra Wielkiego. Opanowanie tych terenów wiąże się pojmaniem i skazaniem na śmiercią Bessosa – satrapy Baktrii i Sogdiany, który rok wcześniej,  zdradził i zamordował Dariusza III. To właśnie w Afganistanie, w miejscowości Mir Zakah, znajdującej się w prowincji Paktia (wschód kraju) podczas rabunkowych wykopalisk prowadzonych przez miejscową ludność w latach 1992-1995 pochodzi moneta, na której widnieje jeden z dwóch znanych wizerunków Aleksandra Wielkiego wykonanych za jego życia (moneta trafiła na czarny rynek handlu zabytkami i obecnie znajduje się w posiadaniu prywatnego kolekcjonera z Wielkiej Brytanii).

Po śmierci Aleksandra i w wyniku wojen diadochów Afganistan staje się częścią państwa Seleucydów. W 250 r. p. n. e. satrapa Baktrii, Diodotos I uniezależnił się od władzy Seleukidów; w ten sposób powstało Królestwo Greków baktryjskich, które przetrwało do 130 r. p. n.e. , jednak obejmowało ono tereny na północ od Hindukuszu, natomiast na południe rozciągało się państwo Maurjów i dopiero po jego upadku powstało Królestwo Indo-Greckie. Ostatecznie państwo Greków Baktryjskich uległo koczownikom, m. in. plemionom określanym wspólnym mianem Yuezhi. Po krótkim epizodzie, jakim było stworzenie przez Gondofaresa państwa indo-partyjskiego (20-47 r. n.e.; po jego śmierci państwo rozpadło się na szereg mniejszych), na scenę wchodzą Kuszanie – jedno z plemion federacji Yuezhi – którym udaje się stworzyć państwo rozciągające się w szczytowym momencie rozwoju terytorialnego od Turkmenistanu po zachodnie Chiny i centralne Indie.

Posąg Kaniszki, odkryty w latach 50. w Surkh Kotal, w świątyni z czasów kuszańskich i kuszańsko-sasanidzkich (II-IV w. n.e.), na północnym wschodzie Afganistanu.

Koniec II w. n.e. przyniósł jednak fragmentację państwa Kuszanów, a tereny dzisiejszego Afganistanu weszły ponownie w orbitę wpływów państwa perskiego, tym razem rządzonego przez dynastię Sasanidów. Przyjmuje się, że ok. 300 r. Sasanidzi zakończyli podbój tych terenów, ale ich władza nie była zbyt silna – nieustające zagrożenie stanowiły plemiona koczowników z Azji Środkowej. W przypadku Afganistanu największą rolę odegrali Biali Hunowie (Heftalici), którym w V w. udało się opanować dorzecze Amu-darii i Syr-darii oraz północny i środkowy Afganistan. Heftalici zostali jednak pokonani w połowie VI wieku i dynastia sasanidzka odzyskała władzę nad tymi terenami. Jednocześnie w dolinie Kabulu powstaje królestwo rządzone przez władców pochodzących z Indii (tzw. dynastia Shahi). Kres ich władzy kładzie opanowanie tych terenów przez Arabów, którzy w 652 r. zdobywają Herat.

Ten hasłowy zarys dziejów Afganistanu doprowadzam tylko do podboju arabskiego, późniejszą historię można prześledzić na na przykład tutaj. Afganistan to miejsce, gdzie spotykały się rozmaite kultury, religie, style artystyczne, a wynikiem tych spotkań była m. in. niezwykła sztuka Greków baktryjskich i Kuszanów łącząca elementy hellenistyczne i orientalne (to właśnie w państwie Kuszanów powstały pierwsze przedstawienia Buddy jako człowieka, w których wyraźnie dostrzegamy wpływ sztuki hellenistycznej).

Głowy Buddy znależione w Hadda, ważnym ośrodku buddyjskim; rzeźby pochodzą z I-II w. n.e.

Archeologia odgrywa szczególnie ważną rolę w poznaniu dziejów tego regionu, ponieważ źródła pisane są nieliczne. Pierwsze informacje dotyczące zabytków w Afganistanie pojawiły się w relacjach XIX-wiecznych podróżników, kupców czy europejskich żołnierzy-najemników służących lokalnym władcom. Jedną z takich osób był Martin Honigberger – urodzony w Transylwanii lekarz-homeopata, który związany był z sikhijskimi władcami Pendżabu. Honigberger „otworzył” kilka buddyjskich stup na terenie Afganistanu w nadziei, że  środku znajdzie skarby- relikwiarze. Jednak prawdziwym pionierem archeologii tych rejonów był James Lewis (1800-1853) – podróżnik, kolekcjoner monet i brytyjski szpieg. Po tym jak w 1827 r. porzucił służbę w East India Company, zmienił nazwisko na Charles Masson i wyruszył na piechotę z Peszawaru przez przełęcz Chajber do Afganistanu, gdzie przez trzy lata wędrował i zbierał starożytności. Działając pod przybranym nazwiskiem zdobył zaufanie brytyjskich urzędników, którzy zlecili mu oficjalne poszukiwanie i pozyskiwanie zabytków dla Wielkiej Brytanii. Masson eksplorował m. in. groty w Bamianie, skupował zabytki na bazarach, prowadził całkowicie nienaukowe (ale mimo wszystko pierwsze) wykopaliska w różnych buddyjskich ośrodkach wschodniego Afganistanu. Zabytki zdobyte przez Massona trafiły do British Museum. Na naukowo prowadzone wykopaliska trzeba było poczekać do 1922 r., kiedy to utworzono Délégation Archéologique Française en Afghanistan (DAFA). Ale dziejami archeologii Afganistanu w XX w., szczególnie dramatycznymi po 1978 r., zajmę się w kolejnym poście.

 

Wystawa Teheran 50 w Muzeum Pergamońskim w Berlinie

Jutro, czyli 2 grudnia w Muzeum Pergamońskim w Berlinie (a dokładniej w Muzeum  Sztuki  Islamskiej będącym częścią Muzeum Pergamońskiego)  zostanie otwarta wystawa TEHERAN 50 zorganizowana z okazji pięćdziesięciolecia utworzenia w Teheranie wydziału Deutsche Archäologische Institut (DAI). Wystawa jest poświęcona pracom prowadzonym przez niemieckich archeologów w Iranie, na przykład pionierskim wykopaliskom Ernsta Herzfelda w Persepolis. Twórcy wystawy postarali się pokazać pracę archeologów z dwóch perspektyw – z perspektywy samych badaczy oraz z punktu widzenia Irańczyków. Wystawa potrwa do 4 marca 2012 roku.

O wystawie można przeczytać na stronie Muzeum oraz na stronie DAI (dla znających język niemiecki).

 

Armenia – ojczyzną produkcji wina?

Odkrycia dokonane w Armenii, w zespole jaskiń położonych niedaleko wsi Areni, a także badania fizyko-chemiczne wskazują, że mamy do czynienia z najstarszym, znanym na świecie miejscem wytwarzania wina. Archeolodzy pracujący pod kierownictwem Gregory’ego Areshiana i Hansa Barnarda (obaj z UCLA) oraz Borisa Gasparyana z Armeńskiej Akademii Nauk odkryli prasę, na której zgniatano winogrona (a najprawdopodobniej robiono to, miażdżąc winogrona nogami), kadzie i inne naczynia, w których moszcz fermentował, a potem był przechowywany, kubki oraz wyschnięte gałązki winorośli, skórki winogronowe i nasionka. Na pierwsze ślady produkcji wina w jaskini Areni-1 natknięto się już w 2007 roku, w chwili rozpoczęcia wykopalisk na tym stanowisku. W 2010 roku archeolodzy w całości odsłonili kadź o głębokości 60 cm i znajdującą się obok płytką, ale długą na metr, misę.

Prasa oraz kadź do fermentacji (po prawej). Fot. Gregory Areshian.

Dopiero badania fizyko-chemiczne, wykonane m.in. z wykorzystaniem metody łączącej spektrometrię mas z chromatografią cieczową, przeprowadzone na pobranych próbkach oraz fragmentach naczyń pochodzących z Armenii i z Syrii oraz porównanie wyników dla tych dwóch regionów wskazały, że chyba jednak Armenii należy przyznać pierwszeństwo w produkcji wina, ponieważ pochodzące z Areni-1 naczynia są starsze niż porównywane z nimi naczynia z Syrii. Naczynia znalezione w Areni-1 wydatowano metodą radiowęglową na 4100-4000 p. n. e. Badacze skoncentrowali się na analizie obecności i stężeniu malwidyny, czyli barwnika roślinnego odpowiedzialnego za czerwony kolor winogron i granatów. Ustalenia zaprezentowane w Journal of Archaeological Science potwierdzają  wcześniejsze tezy Patricka McGoverna, archeologa biomolekularnego specjalizującego się w badaniu starożytnych alkoholi, który po przeprowadzeniu porównawczych badań nad obecnością i nasyceniem próbek pobranych z różnych rejonów Bliskiego Wschodu kwasem winowym, a także po analizie DNA różnych odmian udomowionych winorośli, stwierdził, że za ojczyznę wina należy uznać górzyste rejony Gruzji i Armenii (sam McGovern obstaje bardziej za Gruzją). Najstarsze, bo mające 7000 lat,  ślady wina odkryto jednak w północnym Iraku, jednak nie natrafiono tam na pozostałości po produkcji tej substancji. Na mapce oznaczono stanowiska, na których odkryto ślady po produkcji wina.

Źródło ilustracji: Journal of Archaeological Science.

Niezwykle ciekawe jest to, że wokół instalacji służących do wytwarzania wina odnaleziono dwadzieścia pochówków. Jak uważa Gregory Areshian produkcja wina była ściśle związana z rytuałami pogrzebowymi. Na tym właśnie problemie badacze chcą skoncentrować się podczas kolejnego sezonu prac.

Opracowane na podstawie artykułu Jamesa Owena dla National Geographic News, artykułu  Roberta Lee Hotza dla Wall Street Journal, artykułu News.am oraz pracy Hansa Barnarda, Aleka N. Dooley’a, Gregory’ego Areshiana, Borisa Gasparyana, Kyma F. Faulla opublikowanej w  Journal of Archaeological Science 38 (2011), s 977-984.

 

Odkrycia w Gabali (Azerbejdżan)

Gabala (lub in. Qabala) to miasto leżące w północnej części Azerbejdżanu. Istnieje od ponad dwóch tysięcy lat i powszechnie uznaje się je za najstarsze miasto w tym kraju. Od IV w. p. n. e. Gabala była stolicą kaukaskiej Albanii. Wzmianki o tym mieście pojawiły się w dziełach Pliniusza Młodszego czy Ptolemeusza.  W III w. n. e. Albania wraz ze swoją stolicą znalazła się pod panowaniem sasanidzkim, a na początku VI stulecia uległa najazdowi napływających z północy nomadów. Później tereny te przechodziły na zmianę pod władzę perską, gruzińską i mongolską. W XVIII w. na tych terenach powstał sułtanat Katkaszański, który w XIX w., podobnie jak reszta terytorium dzisiejszego Azerbejdżanu, znalazł się w granicach Rosji.

Dzisiaj azerbejdżańska prasa doniosła, że podczas budowy nowego międzynarodowego lotniska w Gabali odkryto pozostałości starożytnych budowli. Powierzchnia stanowiska wynosi mniej więcej 4 ha. Specjalnie powołana komisja wstępnie datuje znaleziska na XII-VII w. p. n. e.  Prace na stanowisku ma podjąć azerbejdżańsko-koreańska misja. Koreańczycy kopią w Gabali od 2005 r.; w 2009 r. rozpoczęli współpracę z miejscowymi archeologami. Dotychczasowe znaleziska obejmują m. in. rzymski amfiteatr z I w. n. e, okrągłe budowle publiczne datowane na III w. p. n. e. – I w. n. e., a także pozostałości średniowiecznej Gabali. Tegoroczna misja (marzec-lipiec 2011) skoncentrowała swoje prace na kolejnym, trzecim już, okrągłym budynku oraz magazynie (starożytna Gabala) oraz na północnej części muru średniowiecznego miasta.

Na podstawie: Archaeologists discover ancient settlements in Gabala

Strona SEBA (Seul-Baku) Azerbaijan-Korean Cultural Exchange Association – można na niej znaleźć informacje na temat prac misji oraz galerię zdjęć (niestety bardzo małych).

Raport na temat prac misji zamieszczony w Azerbaijan Archeology.

 

Ulug Depe – jedno z najciekawszych stanowisk w Turkmenistanie

Ulug Depe znajduje się w wilajacie achalskim, w dystrykcie Kaka, w odległości 175 km na południowy wschód od stolicy Turkmenistanu, Aszchabadu. Ulug Depe znajduje się również w pobliżu pasma górskiego Kopet Dag, u ujścia wąwozu, który utworzyła w górach rzeka Kelet. Stanowisko ma powierzchnię ponad 13 ha i wznosi się na wysokość ok. 30 m.

Turkmenistan

Obok Namazga Depe i Altyn Depe stanowi ono jedno z najważniejszych stanowisk protomiejskich w południowej części Azji Środkowej. W latach sześćdziesiątych było badane przez archeologów radzieckich (W. I. Sarianidi), natomiast od lat dziewięćdziesiątych prace podjęła misja francusko-turkmeńska, w skład której weszli m. in. O. Lecomte, R. Boucharlat, M. Mamedow.

Chronologia stanowiska Ulug Depe obejmuje wszystkie epoki poświadczone na innych stanowiskach w regionie, przede wszystkim na stanowisku Namazga Depe. Znaleziska neolityczne obejmują jednak wyłącznie narzędzia kamienne znalezione poza kontekstem. Inaczej jest w przypadku znalezisk datowanych na chalkolit, epokę brązu czy epokę żelaza – osadnictwo na terenie Ulug Depe w tych okresach znalazło liczne poświadczenia zarówno w postaci obiektów, jak i artefaktów. Ponieważ początkowo prace badawcze misji francusko-turkmeńskiej koncentrowały się na sondażach wykonanych jeszcze przez Sarianidiego, dlatego dosyć szybko dotarto do najstarszych – chalkolitycznych warstw stanowiska (Namazga II-III). Odkryto pozostałości budowli, w tym warsztatu, w którym produkowano terakotowe figurki antropo- i zoomorficzne, a także przęśliki czy kule do proc.

Terakotowe figurki (Namazga III)

Dalsze badania przyniosły odkrycia datowane głównie na epokę brązu. Po rozszerzeniu wykopu oznaczonego numerem 1 archeolodzy odkryli zespół budynków mieszkalnych (Namazga IV-V), konstruowanych w kilku fazach, a  złożonych z niewielkich pomieszczeń, w których znaleziono paleniska oraz sporą ilość ceramiki.

Ceramika ze starszej epoki brązu (Namazga IV)

W innym wykopie odkryto pozostałości całej dzielnicy mieszkalnej (być może zamieszkanej przez rzemieślników), która przylegała do muru otaczającego osiedle. Odkryto uliczkę, wzdłuż której znajdowały się domy o niewielkiej powierzchni. Co ciekawe, w kolejnych fazach osadniczych nie zmieniała się ani powierzchnia domów, ani ich orientacja, ani plan; być może wytłumaczeniem jest bliskość muru i to, że ograniczał on rozwój ten części osiedla. W późniejszych okresach miejsce to zostało opuszczone i służyło jako cmentarz. Archeolodzy znaleźli tam m.in. groby siedmiu dzieci, a w ich pobliżu swego rodzaju pomnik grobowy (złożony z dwóch przewężonych kolumienek, dwóch żaren i kamiennego bloku). W pobliżu znaleziono także ślady ofiar, a ponieważ ich adresatami nie mogły być pochowane dzieci, badacze wysnuli hipotezę, że pomnik pełnił funkcję symboliczną i to przy nim sprawowano rytuały pogrzebowe oraz składano ofiary, których bezpośrednio odmawiano dzieciom.

Pochówki dzieci i pomnik grobowy

Wszystkie te odkrycia dotyczące epoki brązu potwierdziły przynależność Ulug Depe do kręgu cywilizacji Oksus, co oznacza, iż nie wolno ograniczać jej wyłącznie do regionów Baktrii i Margiany (jak sądzono wcześniej), ale trzeba ją rozszerzyć także na tereny leżące na północnym przedgórzu Kopet Dag.

Jednak tym, co najbardziej przyciąga uwagę wszystkich osób odwiedzających Ulug Depe, jest odkryte w 2003 roku dzięki prospekcji magnetycznej założenie miejskie z końca epoki żelaza (Yaz II-III); w sąsiednim Iranie to okres panowania medyjskiego. Ostatnia faza osadnicza na tym miejscu datuje się na VII w. p. n. e., a stratygrafia oraz architektoniczna złożoność budowli wskazują, że założenie musiało powstać o wiele wcześniej.

Założenie miejskie składa się z miasta wysokiego (w tym z cytadeli, magazynów, kompleksu rezydencjalnego oraz prawdopodobnie kultowego) oraz z miasta niższego. Górne miasto zostało prawie w całości odkryte (1600 m2) i obecnie poddawane jest pracom konserwatorskim. Jego plan, a szczególnie plan cytadeli, jest bardzo zbliżony do planów fortów znanych z Zagrosu (przede wszystkim Nusz e-Dżan, Godyn Tepe, Ozbekli Tepe, Tell Gubbah).

Nusz e-Dżan i Ulug Depe - porównanie planów cytadeli

Cytadela o boku równym 40 m składa się z muru zewnętrznego przebitego otworami, przez które wpada światło do wewnętrznego korytarza, obiegającego całą budowlę. Z niego przechodziło się do wnętrza budynku, w którym znajdowały się głównie pomieszczenia magazynowe. Z korytarza wchodziło się także na schody prowadzące na piętro. W korytarzu odkryto także sporą liczbę naczyń zasobowych o formach charakterystycznych dla końca epoki żelaza.

Cytadela od strony południowo-wschodniej

Ulug Depe - model założenia miejskiego

Znaleziska datowane na koniec epoki żelaza wskazują, że Ulug Depe było silnym ośrodkiem lokalnej władzy, posiadającym wyspecjalizowaną grupę funkcjonariuszy kontrolujących na przykład dostęp do zmagazynowanych zasobów. Mieszkańcy Ulug Depe utrzymywali kontakty handlowe  z ludami zamieszkującymi stepowe tereny na północ od Morza Czarnego. Badacze zastanawiają się, czy istnienie tak silnego ośrodka miejskiego, jakim było Ulug Depe, nie sugeruje konieczności zmiany dotychczasowych poglądów na migracje ludów irańskich w I tysiącleciu p. n. e.  Być może tereny zachodniego Iranu zostały zasiedlone przez ludność zamieszkującą pierwotnie północne przedgórze Kopet Dag, a nie odwrotnie. Możliwe, że kolejne sezony prac wykopaliskowych na Ulug Depe przyniosą odpowiedź na to pytanie.

Tekst napisany na podstawie informacji zamieszczonych na stronie France Diplomatie.

Zdjęcia, mapa i model również zostały zaczerpnięte w w/w strony, ich autorem jest Andre Pelle, CNRS, MAE, Nanterre. Autorem komputerowej rekonstrukcji jest Gourguen Davtian, CNRS, CEPAM, Valbonne.