KOBIERNICTWO WSCHODU CZĘŚĆ I

Dywan, kilim, gobelin czy kobierzec? Wszystkie te wyroby wykonywane są technikami tkackim, lecz ich efekt końcowy jest odmienny.

Kobierzec (=dywan, diwan z j. ar.) to jednostronna tkanina ozdobna z runem, pochodząca ze wschodu, zawierająca wzory ornamentacyjne, pozostałe wyroby wykonywane są tzw. splotami płaskimi – nie posiadają runa. Kilim (karamani, od nazwy region Karaman w Anatolii) – to dekoracyjna tkanina dwustronna, wykonywana w splocie płóciennym, makata – wyrób jedwabny broszowany złotą i/lub srebrną nicią, gobelin (=tapiseria) i arras, to także tkaniny płaskie, zdobione scenami figuralnymi, pejzażami, reprodukcjami obrazów malarzy holenderskich, pochodzące z warsztatów europejskich.

Do wyrobu kobierców wykorzystywano najczęściej wełnę owczą lub kozią (rzadziej wielbłądzią ze względu na specyficzny zapach i trudności w barwieniu) oraz jedwabiu (materiały wykorzystywane były zarówno jako wątek jaki i osnowa). W późniejszym czasie do naciągania osnowy używano także bawełny, której uprawa wiąże się jednak z przejściem na osiadły tryb życia.

Dywany w zależności od tego skąd pochodziły – z warsztatów wiejskich/miejskich czy od nomadów tkane były na warsztatach tkackich pionowych lub poziomych (łatwych do przenoszenia, il. 1). Do dziś nie jest jasne kto i kiedy rozpoczął produkcję tkanin z runem – koczownicy, którzy umieszczali na nich znaki i symbole ochronne czy też mieszkańcy osad stałych chcący udekorować swe domostwa. Najstarsze zachowane tkaniny tego typu pochodzą z ok V w p.n.e. z grobów kurhanowych w dolinie Pazyryku (góry Ałtaj, Syberia). Kolejne znane zabytki odnaleziono w Turkiestanie i datowane są na II-III w n.e. . Część badaczy właśnie w tym rejonie upatruje kolebki sztuki tkania, która rozprzestrzeniła się po Azji razem z wędrującymi plemionami.

Przygotowanie materiału:

Początkowo, kiedy tkanie dywanów było „biznesem rodzinnym”, każdy na własną rękę zajmował się przygotowaniem potrzebnych surowców, czynności te były w różnym etapie podzielone na zajęcia mężczyzn i kobiet. Stada wypasane były zazwyczaj przez dzieci i starców, mężczyźni zajmowali się strzyżeniem. Sortowanie, gręplowanie i przędzenie (poniżej, na il. 2, znajduje się schemat skrętu nitki Z – zgodnie z ruchem wskazówek zegara, S – przeciwnie) to zajęcia typowo kobiece, mężczyźni przejmowali materiał kiedy był gotowy do farbowania. Przędza wędrowała dalej do snowarek i była gotowa do użytkowania. Na warsztatach tkackich również pracowały kobiety i dziewczynki, jednak dworskie manufaktury wytwarzające dywany o dużych rozmiarach i wysokiej jakości zdominowali mężczyźni.

Sploty tkackie:

Sploty tkackie dzielimy na dwie główne grupy:

• symetryczne (zwane też tureckim, smyrneńskim, giordi); [ilustracja 3, góra, pozycja 1-3]

• asymetryczne (zwany też perskim, senneh); [ilustracja 3, dół, pozycja 1-3]

Oba węzły występują w postaci dżufti (jufti) – węzła oszukanego, obejmującego splotem nie 2, a 4 nici osnowy, co przyspiesza pracę, ale w znaczny sposób zmniejsza gęstość tkania, tym samym obniżając jakość dywanu (ilustracja 3, pozycje 5 u góry i u dołu).

Każdy rząd lub dwa splotów tworzących runo, przedzielany jest jedną lub kilkoma warstwami nitek wątku przetykanymi w technice splotu płóciennego (ilustracja 3, pozycja 4 u góry i u dołu).

Żaden z rodzajów splotów tkackich nie jest związany z konkretnym ośrodkiem lub regionem geograficznym, węzły tureckie spotyka się w Persji i Turkiestanie, a perskie na terenie Anatolii. Nader często spotyka się dywany tkane technikami mieszanymi – drobne wzory wykonuje się węzłami asymetrycznymi, a tło symetrycznymi lub dżufti dla przyspieszenia pracy.

Gęstość tkania (oraz materiał) jest podstawowym kryterium przy wycenie dywanów – liczona jest ilość supełków na dm² (liczy się po lewej stronie tkaniny, biorąc pod uwagę, że sploty symetryczne dają podwojoną liczbę).

Dywan wykańcza się wiążąc nici osnowy, wystające u jego górnej i dolnej krawędzi, we frędzle lub wykonując tzw. fartuch – pas utkany techniką splotu płóciennego (połączony z frędzlami).

Na koniec kobierce wymagają przystrzyżenia runa – aby uwidocznić wzór i aby tkanina nie sprawiała wrażenia „skołtunionej” (ilustracja 7 – współcześnie do tej czynności używa się elektrycznych golarek w przeszłości były to poziome nożyce).

Wzory i jakość dywanu zależne są od miejsca pochodzenia, wyróżnia się cztery podstawowe ośrodki ich wytwarzania:

• ośrodki koczownicze – tu na warsztatach poziomych powstają niewielkie dywany o najniższej jakości, najmniej skomplikowanych wzorach (geometrycznych), zauważalny jest brak symetrii, kolory są bardzo kontrastowe i jest ich niewiele. Materiał – runo zwierzęce.

• ośrodki wiejskie – pojawia się szersza paleta barw, repertuar wzorów wzbogaca się o stylizowane motywy roślinne. Materiał – runo zwierzęce, z czasem bawełna.

• ośrodki miejskie – wyższa jakość wykonania niż w przypadku poprzedniej grupy, wzory (stylizowane roślinne i geometryczne) są lepiej dopracowane. Materiał – runo zwierzęce, z czasem bawełna.

• manufaktury dworskie – produkują dywany najwyższej jakości, na co składają się: jakość przędzy – z runa/bawełny, a także jedwabiu i wyrafinowane, skomplikowane wzory; dywany są nieraz ogromnych rozmiarów → tka się je na zamówienie dworu.

Ocena jakości dywanu:

oprócz rodzaju materiału należy wziąć przede wszystkim pod uwagę gęstość tkania (o czym mowa była powyżej), rodzaj splotu i ilość nitek w każdym splocie (im mniej, tym lepszej jakości jest dywan, zazwyczaj dla dobrej jakości wyrobów liczba waha się między 4 a 6). Jeśli dywan był barwiony barwnikami chemicznymi, część (lub całość) runa może się wykruszyć (co daje efekt „3D”), aby dokonać szybkiej analizy konieczne jest zgięcie dywanu tak, aby nitki runa się rozsunęły – jeśli kolor jest niejednolity w głębi na powierzchni – użyto barwników sztucznych do zabarwienia wełny.

Największą w Europie kolekcję dywanów orientalnych z czterech największych ośrodków tkackich (Kaukaz, Anatolia, Persja, Turkiestan) można oglądać w Pałacu pod Blachą (przylegającym do Zamku Królewskiego od strony trasy W-Z). Kolekcja utworzona z darów Pani Teresy Sahakian liczy 628 egzemplarzy (z czego ok 400 to wyroby kaukaskie).

Więcej o osobie darczyńcy i o wystawie:

http://www.zamek-krolewski.pl/?page=Fundacja_Teresy_Sahakian_tekst_z_dnia14_07_2010

BIBLIOGRAFIA:

Katalog wystawy: :Kobierce Kaukaskie ze Zbiorów Fundacji Teresy Sahakian”, Malbork 2005

D. Chyb, :Kobierce Kaukaskie”, Warszawa 1990

E. Milanesi, „Kobierce”, Warszawa 1998

W. Tuszyńska, „Dywany i kilimy”, Warszawa 1978

F. Robinson, „Wielkie Kultury Świata. Islam”