Azjatycka geneza strzemion i ich droga do Europy

Mało jaki wynalazek wpłynął tak bardzo na wojskowość średniowiecza (poza prochem) jak współcześnie niedoceniane strzemiona. Jest to część rzędu końskiego zwisająca na skórzanych paskach , bądź rzemieniach z obu boków siodła i składająca się z metalowych (zdarzają się też egzemplarze wykonane z twardych substancji organicznych jak drewno lub kość) pałąków o przeważnie zamkniętej formie. Puślisko zamocowane jest do strzemienia poprzez otwór znajdujący się w górnej części kabłąka. Otwór ten znajduje się w wydzielonej zawieszce posiadającej niekiedy wyodrębnioną szyjkę. Dolna część strzemienia nosi nazwę nóżki, stopki lub podnóżka z racji tego, iż pełni funkcję podpórki na nogę.

Strzemiona pełnią wiele funkcji – pomagają przy wchodzeniu i schodzeniu z konia, w manewrowaniu nim, zapewniają pewne oparcie dla nóg w czasie jazdy, co czyni ją wygodniejszą oraz stabilizują pozycję jeźdźca. Zastosowanie tej części rzędu końskiego umożliwiło efektywniejsze wykorzystanie wierzchowca oraz jego energii w celach bojowych, myśliwskich i innych, a także użycie pewnych rodzajów broni np.: kopii albo szabli.

Wszytko wskazuje na to, że strzemiona są wynalazkiem azjatyckim. Ich historię można podzielić na dwie fazy: 1. Pierwsza to faza tzw. protostrzemion – były to namiastki owej części rzędu końskiego w postaci pętli ze sznura, bądź deseczek zawieszonych na rzemieniach. Były one używane już w starożytności np.: w Indiach, Chinach i prawdopodobnie przez część koczowników. Potwierdzają to źródła ikonograficzne np.: pochodzący z Indii relief z Mathury, datowany na I w. p. n. e. (ryc. 1). To, że żaden z takich przedmiotów nie zachował się [poza absolutnymi wyjątkami, jak np.: egzemplarzem z Rim-gorie na Kaukazie datowanym wprawdzie na X-XI w. n. e. (ryc. 2)] do naszych czasów, potwierdza tezę, że były one wykonane z materiałów organicznych, łatwo rozkładających się. Próbowano również dopatrywać się takich wynalazków wśród Scytów, lecz wynikało to ze złej interpretacji źródeł ikonograficznych lub ich błędnej rekonstrukcji np.: przedstawienia jeźdźca na naszyjniku z Kul-Oba (ryc. 3) datowanego na IV w. p.n.e. albo w scenie na amforze z Czertom łykowa (ryc. 4) datowanej na przełom IV i III w. p.n.e.. Istniały również metalowe pierwowzory strzemion, w postaci podwieszanych do siodeł żelaznych haków z podnóżkami, których resztki datowane na II w. p. n. e. zostały znalezione w pobliżu Nagpuru. Takowe haki posiada również jeździec z tzw. „Gemmy Kuszańskiej” (ryc. 5). Jednak nie można uznać ich za strzemiona właściwe, ponieważ miały inną konstrukcję – prawdziwe strzemiona powinny mieć formę zamkniętego pałąka, wykonanego z metalu lub twardych substancji organicznych [drewno kość] które były zawieszone na rzemiennym puślisku przy siodle.

 

 

Druga faza odnosi się do strzemion właściwych – Pierwsze prawdziwe egzemplarze z metalu, a właściwie metalu i drewna o zamkniętej formie, wiszące na puślisku, pochodzą z terenu półwyspu koreańskiego ; zarówno południowego państwa Silla, jak i północnego państwa Kogurio oraz przylegającego do niego północno-wschodniego pogranicza Chin, a datowane są na 2 poł IV. Znaczący zbiór takich wczesnych form strzemion (liczący 58 sztuk) pochodzi z cmentarzysk w Yakmok, Dalson, Okbongdong oraz królewskiej nekropolii w Kyongyu.

Akio Ito; badacz zajmujący się tamtejszymi zabytkami, wydzielił wśród nich 5 typów. Poza dwoma egzemplarzami z Kyongyu (typ 3 wg Akio Ito), mającymi gruszkowaty kabłąk, wszystkie pozostałe mają kabłąki o kształcie owalnym oraz długie zawieszki. Przypominają one z grubsza  pierwsze strzemiona europejskie przywiezione przez Awarów. Egzemplarze wydzielone przez Akio Ito  są wykonane z metalu i drewna. Typy 1 i 2 ,choć w większej części drewniane, posiadają okucia żelazne bądź brązowe, czasem pozłacane. Szerokość wszystkich tych typów mieści się w przedziale od 11 do20 cm, a wysokość od 15 do30 cm. Zdobione są ornamentami rytymi w postaci kropek, bądź rybich łusek (ryc. 7). Znajdowane były parami w bogato wyposażonych grobach, zawierających niekiedy także najwcześniej datowane szczątki wysokich siodeł. Tak jak wspomniano wcześniej datowane są one na okres 2 poł .IV w n. e. i później (najwcześniejszy jest typ 1 wg. Akio Ito).

 

Wprawdzie strzemiona pochodzące z chińskiej prowincji Jilin (ryc. 8), ulokowanej przy granicy koreańskiej, datowane są rzekomo na pierwszą połowę tegoż wieku, jednak chronologia ta nie jest pewna, poza tym możliwe, że tereny te wchodziły w skład państwa Kogurio, a nie Chin. Przemawia za tym całkowity brak strzemion datowanych na ten okres(tj. IV w. n. e.) na terenach chińskich. Pierwsza wzmianka w chińskich źródłach pisanych na temat strzemion pochodzi z 2 połowy V w. n. e.. Zawarta jest ona w biografii wodza Lu Suna, która datowana jest na 477 r. n. e.. Mówi ona o otrzymaniu przez owego przywódcę strzemion jako sygnału do rozpoczęcia ataku. Natomiast pierwsze chińskie przedstawienia ikonograficzne tej części rzędu końskiego są datowane na 2 poł. VI w. n.e..

Ciekawostką jest to, że stosunkowo wcześnie strzemiona pojawiają się w Japonii, bo już w I połowie V w. n.e.. Są to okazy podobne do strzemion koreańskich, natomiast trochę później (w drugiej połowie tegoż wieku) pojawia się tam nowa, lokalna forma w kształcie czubka buta; te dwie grupy wydzielił S. Onoyama. Owa część rzędu końskiego została również uwieczniona na niektórych figurkach Haniwa (ryc. 9)  będącymi przedmiotami kultowymi lub stanowiącymi wyposażenie grobowe.

Przejęcie tego wynalazku przez ludy koczownicze prawdopodobnie poprzez pośrednictwo Chin nastąpiło na przełomie V i VI w. Na ten czas datowana jest para strzemion, wykonanych z żelaznego prętu o szerokości2 cm, pochodząca z kurhanu wchodzącego w skład większej grupy tego typu mogił z Uług Chorum (ryc. 10) w Południowej Tuwie. Strzemiona te posiadają owalny kabłąk z płaską, wąską stopką oraz średniej długości zawieszkę. Całość ich powierzchni jest ozdobiona ornamentem w postaci małych trójkątów. Mimo różnic, dość silnie nawiązują do swoich koreańskich pierwowzorów. Nie jest tylko znana przynależność etniczna ich użytkowników. Analogiczne strzemię zostało odnalezione jako znalezisko luźne na środkowym Jenisejem. Typ ten był prawdopodobnie formą przejściową pomiędzy dalekowschodnimi pierwowzorami, a nowszymi formami strzemion z VI i VII w. n. e.

Kolejnym ważnym miejscem dokumentującym ewolucję strzemion i ich wędrówkę na zachód, jest cmentarzysko w Kudryge na Ałtaju, datowane na wspomniany właśnie okres (tj. VI i VII w. n.e.). Występowały tam zarówno formy podobne do egzemplarzy z Uług-Chorum jak również całkowicie nowe typy np.: strzemiona o ósemkowatym kabłąku. Co jednak dziwne; na pochodzących również z tego cmentarzyska, z grobu nr 9 (ryc. 11), okładzinach łęków siodła, ukazano przedstawienia jeźdźców, którzy nie posiadali strzemion. Zjawisko to można wytłumaczyć tym, że owe siodło mogło pochodzić jeszcze z okresu ,kiedy strzemiona nie były znane, bądź nie były szerzej rozpowszechnione, bądź jak sądzi S.I .Wajnstejn, było to efektem konserwatyzmu tamtejszych artystów, tkwiących w starszych wzorcach i schematach, nieprzyzwyczajonych jeszcze do tego nowego elementu rzędu końskiego.

Do Europy strzemiona trafiły prawdopodobnie wraz z Awarami, choć pojawiały się głosy, że mogły one dotrzeć z Hunami, bądź nawet Sarmatami. Mimo, iż  nie ma znalezisk strzemion datowanych na okres panowania tych dwóch wymienionych wyżej ludów, to jednak istnieją pewne przesłanki wskazujące, że strzemiona (lub jakiś ich substytut) musiały być używane; Zdaniem specjalistów, takich jak J. Werner albo R. Gawroński, bez strzemion nie byłoby możliwe, bądź niezwykle trudne byłoby używanie wysokich siodeł, sprowadzonych przez Hunów z dalekiego wschodu, a poświadczonych w materiale archeologicznym utożsamianym z nimi (np.: okuciach siodła z Pécs-Űszögpuszta).

Zdaniem ludzi, którzy sami osobiście testowali owe siodła, bez pomocy strzemion jazda na nich była bardzo niewygodna i na dłuższą metę niemożliwa bez zastosowania podpórek na nogi , w celu bardziej równomiernego rozmieszczenia ciężaru ciała. Choć w tym przypadku może Hunowie używali rzemiennych pętlisk, bądź jakiś innych podpórek na nogi wykonanych z materiałów organicznych. Wg J.L. Kyzłasowa, także ciężka jazda sarmacka – katafrakci, nie mogli obejść się bez strzemion. Jednak takie twierdzenie ma też bardzo poważne wady; ponieważ strzemion nie poświadczono nie tylko w materiale archeologicznym tamtej epoki, lecz także nie wspominają o nich żadne europejskie źródła pisane przed VII w. n.e. Nie zostały też poświadczone w antycznych źródłach ikonograficznych; czyli poza zwykłymi przypuszczeniami nic nie wskazuje na to, żeby strzemiona pojawiły się w Europie przed Awarami. Problem katafraktów i wysokich siodeł mógł być rozwiązany za pomocą wspomnianych wcześniej rzemiennych pętlisk lub różnego rodzaju podpórek.

Najstarsze okazy prawdziwych strzemion na kontynencie europejskim pochodzą z cmentarzysk wczesnoawarskich z kotliny karpackiej np.: cmentarzyska Czikó; groby 109, 172 i 228 – Są to m.in. strzemiona o owalnych kabłąkach z lekko wygiętymi, bądź spłaszczonymi stopkami i średniej długości zawieszkami, przez A. K. Ambroza określane jako tzw. „Wariant Pierwszy”(ryc. 12). Egzemplarze te datowane są na I poł. VII w. i posiadają analogie dalekowschodnie np.: przedstawione są na reliefie (ryc. 13 i 14) z grobowca chińskiego cesarza Tayzunga (627-649) choć nie wykluczone, że Awarowie mogli ich używać trochę wcześniej. Gdzieś na początku VII w. od Awarów (choć nie należy wykluczać też Persów) strzemiona przejęli Bizantyjczycy, choć A. Kirpičnikov uważa, że mogło to mieć miejsce już w 2 połowie VI w..

O tej części rzędu końskiego jest wzmianka w Strategikon’ie Pseudomaurycego z przełomu VI i VII w. ; mówiąca o specjalnych oddziałach sanitarnych zwanych Depotati, w których to jeźdźcy mają przytwierdzone z lewej strony siodła dwa strzemiona; jedno przy przednim, drugie przy tylnym łęku. Miały one ułatwiać wsiadanie drugiemu, rannemu wojownikowi.

Około drugiej połowy VII w. n.e. bądź na początku VIII n.e. Awarowie, wciąż utrzymujący kontakt z terenami Azji środkowej, wprowadzili do Europy wywodzące się z stamtąd dwa nowe typy strzemion (ryc. 15), które znane były na Ałtaju już od przełomu VI i VII w. Pierwszy, to strzemię o kabłąku ósemkowatym (odmiana IA wg Świętosławskiego), ten rodzaj wystąpił już na początku VII w. na ałtajskim cmentarzysku w Kudyrge, oraz drugi, będący wczesnym wariantem typu C wg Hampela, o kabłąku zbliżonym w kształcie do zaokrąglonego prostokąta i posiadającym krótką zawieszkę.

To właśnie te późne formy strzemion awarskich z 2 poł. VII i VIII w. stały się punktem wyjścia dla nowych, rodzimych odmian strzemion europejskich.