Położona w rejonie Maryut, w północnym Egipcie, 45 kilometrów na południowy zachód od Aleksandrii, Abu Mina jest jednym z największych i najbardziej znanych centrów pielgrzymkowych późnoantycznego świata. Wokół miejsca kultu świętego Menasa na przestrzeni V i VI wieku rozwinął się niezwykły ośrodek o charakterze miejskim.
Wykopaliska na stanowisku od lat prowadzi niemiecka misja archeologiczna kierowana przez dr Petera Grossmanna. W badaniach uczestniczą również polscy uczeni z Politechniki Wrocławskiej, którzy zajmują się głównie rozwojem Abu Mina w okresie wczesnośredniowiecznym.
Gwałtowny rozwój ruchu pielgrzymkowego spowodowany rosnącą popularnością kultu świętego Menasa, uwarunkował rozwój szeregu zabudowań otaczających kompleks kościelny i kryptę z relikwiami męczennika. Centrum założenia jest otoczone przez wewnętrzny mur – tzw. peribolos. Wyznaczał on granicę obszaru zajmowanego przez zabudowania bezpośrednio związane z obsługą pątników. Dodatkowo stanowił barierę dla rozwoju prywatnego osadnictwa mieszkalnego na terenie Abu Mina. W jego granicach zlokalizowane zostały wszystkie zabudowania związane sakralną i praktyczną sferą funkcjonowania centrum pielgrzymkowego.
Rozwijający się w Abu Mina ruch pielgrzymkowy wpłynął na powstanie całego systemu zabudowań obsługujących pątników. Układ centrum ośrodka miejskiego został dostosowany do kierunku ruchu pielgrzymkowego przebiegającego wzdłuż osi północ-południe. Struktura przestrzenna miasta nie jest rezultatem zamierzonych działań planistycznych, lecz raczej efektem naturalnego procesu kształtowania się planu urbanistycznego pod wpływem rozwoju głównych szlaków komunikacyjnych. W konsekwencji umiejscowienie poszczególnych budowli jak i układ ulic Abu Mina są dalekie od harmonii i symetrii charakteryzujących miasta budowane według klasycznych wzorców. Mimo to we wzajemnych relacjach pomiędzy poszczególnymi budynkami jak i w ich formie architektonicznej można zaobserwować dążenia do nadania Abu Mina bardziej „miejskiego”, uporządkowanego charakteru.
Centrum całego założenia stanowiła tzw. Wielka Bazylika, zbudowana nad kryptą z relikwiami świętego Menasa. Kompleks wokół grobu męczennika był prawdopodobnie największym założeniem kościelnym w bizantyjskim Egipcie. Jego ostateczna forma była rezultatem licznych przekształceń architektonicznych. Po jego zachodniej stronie wybudowano monumentalne baptysterium. Dowodzi to, że sakrament chrztu świętego w miejscu kultu męczennika wiązał się z wiarą w możliwość uzyskania szczególnych łask.
W obrębie centrum pielgrzymkowego zlokalizowane były budynki obsługujące pielgrzymów. Na przestrzeni V i VI wieku wzdłuż zachodniej północnej części dziedzińca powstały xenodocheia, czyli hotele dla pielgrzymów. Nietypową strukturą charakteryzują się tak zwane „domy perystylowe”. Założenie składa się z dwóch dziedzińców otoczonych portykami, z niewielką liczbą przylegających do niego małych pomieszczeń. Było to prawdopodobnie miejsce przewidziane dla biedniejszych pątników, których nie było stać na pobyt w xenodocheia. Portyki zapewniały pielgrzymom najbardziej podstawową ochronę przed słońcem i deszczem.
Poza głównym centrum Abu Mina, na południe od kompleksu Wielkiej Bazyliki zlokalizowany został nietypowy, półokrągły budynek pełniący rolę noskomeionu. Był on prawdopodobnie przeznaczony dla chorych przebywających w Abu Mina z nadzieją wyzdrowienia. Wszystkie pomieszczenia, pełniące rolę sanatoryjnych apartamentów znajdują się w mniej więcej tej samej odległości od krypty, w której przechowywane były relikwię świętego.
Na obszarze Abu Mina odnotowano ponadto dwa duże kompleksy łaźni. Ich obecność w późnoantycznym centrum pielgrzymkowym nie jest przypadkowa. Wielkość baptysterium przy Wielkiej Bazylice sugeruje, że w czasie głównych świąt kościelnych do Abu Mina masowo przybywali neofici pragnący przyjąć sakrament Chrztu Świętego. W pierwszych wiekach rozwoju chrześcijaństwa moment dołączenia do wspólnoty Kościoła, należało poprzedzić okresem postu, który nierozerwalnie wiązał się z wstrzemięźliwością od kąpieli. Przed chrztem kandydaci byli więc obowiązkowo zobowiązani do skorzystania z łaźni.
Embolos – główna ulica kolumnadowa Abu Mina pełniła rolę drogi procesyjnej prowadzącej od bramy północnej „miasta” do Dziedzińca Pielgrzymów poprzedzającego kompleks kościelny przy grobie męczennika. W cieniu jej portyków zlokalizowane były liczne sklepy, w których prawdopodobnie można było kupić ampułki oraz rozmaite figurki, talizmany i medaliony mające pomagać w określonych sytuacjach. W ampułkach przypuszczalnie znajdowała się kropla oleju pochodząca z relikwiarza w grobie męczennika. Przypisywano mu cudowną moc, która miała zapewnić, powracającym do swoich domów, pielgrzymom pomyślność i szczęście. Na wierzchu ampułki znajdowało się zazwyczaj przedstawienie świętego Menasa, w stroju rzymskiego żołnierza, stojącego pomiędzy dwoma wielbłądami. Było to oczywiste nawiązanie do legendy opisującej dzieje życia świętego. Pielgrzymi wierzyli, że wraz z olejem pochodzącym z mauzoleum świętego, ampułki przechowywały również cząstkę mocy oryginalnych relikwii.
W okresie świetności centrum pielgrzymkowego w Abu Mina intensywnie rozwijała się produkcja wina. Kilkadziesiąt pras do wina odnalezionych w obrębie i bliskim sąsiedztwie miasta sugeruję, że produkcja znacznie przekraczała potrzemy miejscowej ludności. Wino wytwarzane w Abu Mina w dużej części było przeznaczone na eksport, napędzany przez intensywny ruch pielgrzymkowy. Przetrzymywano je w amforach zamykanych specjalnymi stoperami opatrzonymi wizerunkami świętego Menasa. Podobnie jak ampułki i talizmany pielgrzymie rozprzestrzeniły one się po obszarze całego Egiptu. Niewykluczone, że gdzieś w dolinie Nilu istniało emporium skupujące i magazynujące wino pochodzące z Abu Mina. Na podstawie bogatego zbioru greckich i koptyjskich ostrakonów można prześledzić proces dystrybucji wina. Zachowały się liczne pokwitowania transakcji i dostaw, a także wzmianki dotyczące zatrudnienia pracowników pracujących w winnicach.
W 619 roku miasto zostało doszczętnie zniszczone podczas inwazji Persów. Na wielu budynkach z centrum miasta pochodzących z VI wieku widać ślady zniszczeń spowodowanych przez ogień. Pod późniejszymi strukturami, na wschód od „Wielkiej Bazyliki” odkryto wielkie cmentarzysko z początku VII wieku, w którym mogły być pochowane ofiary masowej eksterminacji dokonanej przez Persów. Po tym jak dziesięć lat później, Persowie pod wpływem napływu nowych osadników wycofali się z Abu Mina, jedynie najpoważniejsze zniszczenia zostały naprawione.
W pierwszej połowie VII wieku można odnotować wyraźny zanik późnoantycznej tradycji architektonicznej i urbanistycznej. Nowi mieszkańcy miasta kierowali się zupełnie innymi koncepcjami planistycznymi i architektonicznymi. Struktury przypisywane warstwom wczesnośredniowiecznym cechują się duża nieregularnością. Na skutek stopniowego upadku ruchu pielgrzymkowego Abu Mina utraciła swój miejskich charakter. Ulice osady są właściwie pustymi przestrzeniami pomiędzy domami, które zostały wykorzystane jako główne szlaki komunikacyjne osiedla.
Dzięki bardzo bogatej ewidencji archeologicznej widoczne są zmiany jakie zachodziły na przestrzeni kilkuset lat, w strukturze urbanistycznej Abu Mina. Na podstawie danych stratygraficznych pochodzących z badań architektonicznych, można odtworzyć proces wpływania rozwoju kultu pielgrzymkowego świętego Menasa na kształtowanie się przestrzeni „miejskiej”. Ponadto, studia nad przestrzenią rezydencjonalną Abu Mina dają możliwość poznania realiów mieszkaniowych w wczesnośredniowiecznym Egipcie. Abu Mina jest stanowiskiem dostarczającym najpełniejszych i najbardziej kompleksowych informacji dotyczących późnoantycznego i wczesnośredniowiecznego osadnictwa na terenie Egiptu.
Wybrana bibliografia:
· P. Grossmann, Abu Mina. A Guide to the Ancient Pilgrimage Center, Cairo, 1986
· P. Grossmann, Abu Mina I. Die Gruftkirche und die Gruft, AV 44, Mainz, 1989
· P. Grossmann, “The Pilgrimage Center of Abu Mina”, [in:] D. Frankfurter, Pilgrimage and Holy Space in the Late Antique Egypt, Leiden, 1998, p. 281-302
· J. Kościuk, “Typological on Early Medieval Houses in Abu Mina”, [in:] “Sesto Congresso Internazionale di Egittologia”, vol. 1, Turin, 1992, p. 375-383
· J. Kościuk, “Some Early Medieval Houses in Abu Mina”, [in:] “Actes de la IVe Congres International d’Etudies Coptes”, vol.1, Turin, 1992, p. 158-167
· J. Kościuk, Wczesnośredniowieczna osada w Abu Mina, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, 2009
Ponadto liczne raporty wykopaliskowe publikowane w czasopismach: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Abteilung Kairo oraz Bulletin de la Société d’archéologie Copte
Źródła ilustracji:
http://www.touregypt.net/featurestories/abumina.htm
http://www.dainst.org/en/project/abu-mina?ft=all
http://www.stmina-monastery.org/ampullae.htm
Archeologia Wschodu 