W październiku 2011 roku zakończył się kolejny sezon badań na jednym z najbardziej obiecujących stanowisk w Turcji. Chodzi o starożytny port miasta Bizancjum, znajdujący się około 10 km na zachód od granic współczesnej metropolii. Znajduje się na cyplu w dzielnicy Avcılar, nad malowniczym, choć poważnie zanieczyszczonym jeziorem Küçükçekmece.
Nazwa Bathonea jest zaledwie hipotetyczna. Została ukuta na podstawie wzmianek w źródłach pisanych dotyczących tego regionu: w Historii Naturalnej Pliniusz, a Strabon w Geografii wspominają rzekę Bathynias, umieszczając ją pomiędzy Bizancjum a Selybrią (dzisiejsze Silivri, miasto w prowincji Stambuł), za to dzięwiotowieczny mnich bizantyjski Teofanes nazywa Bathyasos sam region. Pewne natomiast jest datowanie miasta, przypadające na okres od II w. p.n.e. Rozkwit portu zbiega się w czasie z antycznym prosperity samej stolicy, tj. ma miejsce w IV-VI w. n. e. Chociaż to okres rozwoju dla Bizancjum i jego satelity, to źródła archeologiczne na ten temat, chociażby w stambulskim Muzeum Archeologicznym, są raczej skromne. Dlatego w badaniach pokładane są ogromne nadzieje związane z przybliżeniem historii początków Konstantynopola.
Do odkrycia samego stanowiska doszło przypadkiem. Susza w 2007 roku sprawiła, że tafla jeziora się obniżyła, odsłaniając dobrze zachowane długie na ponad 3 km kamienne nabrzeże. Zauważył je zespół archeologów pod kierownictwem dr Şengül Aydıngün z Uniwersytetu Kocaeli, prowadzącej w tym samym czasie badania powierzchniowe w pobliskiej jaskini Yarımburgaz, czyli osadzie ludzkiej datowanej na najstarszą w regionie zbiornika Küçükçekmece. Działania te były częścią projektu Badania Prehistorii Istanbulu (İstanbul Tarihöncesi Araştırmaları/ ITA; w ramach nich właśnie przeprowadzono też kwerendę, która pozwoliła na ukucie roboczej nazwy Bathonea). Wkrótce odkryto kolejne budynki portowe, doki oraz molo, wszystkie datowane na IV w.n.e. Ponadto wykonane zdjęcia lotnicze wykazały, że miasto posiada regularną, prostopadłą siatkę ulic.
Do badań przyłączyły się inne instytucje, zarówno tureckie (np.İstanbul University), jak i zagraniczne: z Cypru, Anglii, Holandii, Francji, Czech i Niemiec (m.in. Bristol University, Cyprus East Mediterranean University). W sezonie 2008 roku odsłonięto mury portu, kolejne budynki, ogromną cysternę, kościół bizantyjski i kamienną drogę liczącą sobie ponad 1000 lat użytkowania.
Hakan Öniz, specjalista od archeologii podwodnej z Cypryjskiego Uniwersytetu Wschodniośródziemnomorskiego, badał konstrukcję znajdującą się na jeziorze w odległości niespełna 3 km od brzegu, którą miejscowa ludność nazywała „minaretem”. Mogą być to pozostałości po latarni morskiej. Przed tysiącem lat akwen prawdopodobnie przypominał bardziej zatokę niż dzisiejszy zbiornik o całkiem zamkniętym charakterze, dlatego możliwe było, by wzniesiona została tu latarnia. Jeśli to odkrycie się potwierdzi, będzie ewenementem na skalę całego Morza Śródziemnego.
W wyniku prac zespołu dr Aydingun i naukowców ośmiu innych uczelni, odkryto drugi, starszy port, na wschodnim brzegu jeziora. Zdradza duże wpływy kultury helleńskiej, dlatego datowany został na II w. p.n.e. W całym zbiorniku mogło stacjonować do 40 statków.
W pobliżu odsłonięto pozostałości bizantyjskiego kościoła i cmentarza z 20 pochówkami oraz kamienną płaskorzeźbą krzyża greckiego. Przybytek datowany w przybliżeniu na V-VI w. n.e. wzniesiony został na fundamentach wcześniejszej greckiej świątyni. Znalezione monety i ceramika wskazują, że kościół ucierpiał w trakcie trzęsienia ziemi w 557 roku, jednak pozostawał w użyciu aż do ponownego wystąpnienia kataklizmu w 1037 roku. Wtedy budynek zawalił się całkowicie — grzebiąc troje ludzi, których szczątki odnaleziono pod warstwą zrujnowanych ścian razem z monetą z wizerunkiem Michała IV Paflagończyka, cesarza bizantyjskiego w latach 1034-41.
W odległości 2,5 km na północ od portu po zmierzeniu się z bujnie wyrośniętymi pokrzywami odsłonięto zbiornik na wodę, o wymiarach 2,5 m na 11 m, oraz fundamenty kilkukondygnacyjnych budynków, być może dawnych willi.
Na obszarze całego stanowiska natrafiono na rzymskie wyroby szklane i wysokiej klasy ceramikę, niektóre znaleziska datowane są aż na XIV w. n.e. Ponadto posadzki i fragmenty ścian kościoła, a także co najmniej jednego ze wspomnianych budynków, zdobiły marmury.
Najliczniejszą grupę znalezisk stanowią setki cegieł stemplowanych skrótem “Konstans”, a często również znakiem krzyża. Wytwarzane były w Konstantynopolu począwszy od V w. n.e., znajdowane wcześniej w obrębie obiektów architektury cesarskiej, m.in. Hagia Sophia, ale również na terenie innego podstambulskiego stanowiska, osady z V w. położonej po przeciwnej wobec Bathonei stronie jeziora, czyli w Rhegion.
Niektóre znaleziska ceramiczne pochodzą z Syrii i Palestyny, wskazując na pobliskie kontakty handlowe. Podobnie rzymska droga przechodząca przez miasto świadczy o jego znaczącym miejscu na mapie antycznej Tracji.
Stanowisko wymaga jeszcze wielu lat badań, aby ustalić precyzyjnie rolę portu wobec stolicy czy choćby jego rzeczywistą antyczną nazwę. Kuszące, ale na razie nie potwierdzone, jest poprowadzenie analogii między Bathoneą i Konstantynopolem, a Pireusem i Atenami, Ostią i Rzymem, o nieco oddalonym, ale w pełni bezpiecznym, porcie obsługującym ruch morski stolicy. Wątpliwość stanowi głównie fakt, że w przciwieństiwe do stolic Iatlii czy Hellady, Miasto Wschodu od początku swojego istnienia posiadało bezpośredni dostęp do morza, a bardzo wcześnie również port w obrębie swoich granic – istniejący do dziś w zatoce Złoty Róg, a także port Teodozjusza nad Bosforem w dzielnicy Yenikapı (więcej na temat tego portu: https://archeologiawschodu.wordpress.com/2012/02/07/badania-portu-w-yenikapi/
Stanowisko jest jednocześnie źródłem zabytków prehistorycznych. W odległości niespełna kilometra od portu znaleziono kolekcję narzędzi kamiennych datowanych, ze względu na podobieństwo do tego typu zabytków z Centralnej Anatolii, na późny neolit preceramiczny B.
na podstawie:
http://www.emu.edu.tr/uric/Copy%20of%20research2.html
Kliknij, aby uzyskać dostęp ISTANBUL2008.pdf
http://www.bristol.ac.uk/news/2009/6511.html
http://www.aydingun.com/bathonea/Eng/publication/Publication-FrS.htm
http://heritage-key.com/blogs/bija-knowles/digging-begins-near-istanbul-minaret-lake-turns-out-be-ancient-lighthouse-bathone#comments
http://www.goturkey.com/content.php?cid=52009&typ=c&lng=en
zdjęcia:
http://www.emu.edu.tr/uric/Copy%20of%20research2.html
Archeologia Wschodu 